*C9 - A Carlos *Age 3;4.9 *No. of utterances 560 *MLU 2.67 *C9-1 Riq le jun chik jas ku'ano le. %mor le jun chik jas ku'ano le. %eng %spa el otro como esta. C le jun tem chik, jawi? %mor le jun tem chik, jawi? %eng %spa la otra silla, donde? Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C jawi'? %mor jawi'? %eng %spa donde? Ca chuwa jah. = chuwa jah. %mor chi-u-wa jah. %eng %spa en el patio. C chuwa jah? %mor chuwa jah? %eng %spa en el patio. Riq chuwe ja kacha b'i ri, k'o kach'awik. %mor chuwe ja kacha b'i ri, k'o kach'awik. %eng %spa en el patio dice, habla duro. Riq cha kal, cha kalch'aw b'ik. %mor cha kal, cha kalch'aw b'ik. %eng %spa para, para que hables. P jo chuwa le q'iij. %mor jo chuwa le q'iij. %eng %spa vamos en el sol. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P a utz. %mor a utz. %eng %spa si esta bien. Ca la'. = la'. %mor la'. %eng %spa el. P saj b'a. %mor saj b'a. %eng %spa venga pues. Ca saj ku at te'l. = saj ku' at Tel. %mor /saj ku' at Tel. %eng %spa venga ud. Candelaria. RAnab' no. %mor no. %eng %spa no. Riq jat ku'at al Tel. %mor jat ku'at al Tel. %eng %spa anda ud. Candelaria. P weno. %mor weno. %eng %spa bien. C saqarik. %mor saqarik. %eng %spa buenos dias. Ak'al ko kalch'awik. %mor ko kalch'awik. %eng %spa habla duro. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? Ak'al ko kalch'awik. %mor ko k-at/ch'aw-ik. %eng %spa habla duro. P sik'ij ku panoq. %mor /sik'i-j ku pan-oq. %eng %spa llamalo pues. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? P sik'ij ku panoq awanab', a utz? %mor /sik'i-j ku panoq awanab', a utz? %eng %spa llame a tu hermana, bien? C xa kinya le jun chiri, k'o le jun. %mor xa kinya le jun chiri, k'o le jun. %eng %spa es que doy este uno, esta el uno. C inaj wuj, jas uwach le juni'? %mor inaj wuj, jas uwach le juni'? %eng %spa el libro, que es esto? *C9-2 P jas uwach eriri' cha'? %mor jas uwach eriri' cha'? %eng %spa que es esto dice? Ca ch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. Ca ch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P kach'ob' ta wach ejun, le jun riri ri'. %mor kach'ob' ta wach ejun, le jun riri ri'. %eng %spa no conoces ese uno, este uno? P wuj. %mor wuj. %eng %spa libro. Ca wuj. = wuj. %mor wuj. %eng %spa libro. C wuj. %mor wuj. %eng %spa libro. Ca katunike', katunike'. = katunike', katunike'. %mor ka/tun-ik e', ka/tun-ik e'. %eng %spa mama, mama. P m, jas uwach ejun riri. %mor m, jas uwach ejun riri. %eng %spa que es este uno. Ca ch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P kach'ob'oh. %mor kach'ob'oh. %eng %spa lo sabes. C kachob'o. %mor kachob'o. %eng %spa lo sabes. Ca jun wi'. = jun wi'. %mor jun wi'. %eng %spa es otro. P jah? %mor jah? %eng %spa que? Ca uwi'. = uwi'. %mor u-wi'. %eng %spa su cabello. P le riri? %mor le riri? %eng %spa esto? Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P uwi'. %mor uwi'. %eng %spa su pelo. C pero le jun chikope', jas uwach le jun. %mor pero le jun chikope', jas uwach le jun. %eng %spa pero el animal, que es el uno. C chikop? %mor chikop? %eng %spa animal. Ca oy, oy le jun chikop. = oy, oy le jun chikop. %mor oy, oy le jun chikop. %eng %spa el animal. Ak'al chawila qajoq. %mor chawila qajoq. %eng %spa miralo. Ca le', le'. = le', le'. %mor le', le'. %eng %spa ese. C jas uwach le jun chikop? %mor jas uwach le jun chikop? %eng %spa que es el animal. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C jas uwach le jun chikope? %mor jas uwach le jun chikope? %eng %spa que es el animal. *C9-3 Ca chikop. = chikop. %mor chikop. %eng %spa animal. C pero jas. %mor pero jas. %eng %spa pero que es. Ca le patalon e'. = le pantalon e'. %mor le pantalon e'. %eng %spa el pantalon. C ahje, k'o nutel. %mor ahje, k'o nutel. %eng %spa ah si, tengo tunel. P y xa rachaqinaq pantalon e'. %mor y xa /rachaq-inaq pantalon e'. %eng %spa esta roto el pantalon. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P xa rachaqinaq upantalon. %mor xa /rachaq-inaq u-pantalon. %eng %spa esta roto el pantalon. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. C xaq el b'i kin, lupantalon. %mor xaq el b'i kin, le u-pantalon. %eng %spa esta viejo el pantalon. P n ku lawe arachaqinaq e'. %mor n ku le: aw-e a/rachaq-inaq e'. %eng %spa y el tuyo esta roto. Ca taj. = k'oo taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng %spa no hay. P k'o taj, k'oo taj. %mor k'o taj, /k'o: ta-j. %eng %spa no hay nada? no hay nada. Ca le', k'oo taj. = le', k'oo taj. %mor le', /k'o: ta-j. %eng %spa ese, no hay nada. C ah k'ak' a pantalones. %mor ah k'ak' a pantalones. %eng %spa de pantalones rojos. Ca k'ak'. = k'ak'. %mor k'ak'. %eng %spa rojo. C k'ak'. %mor k'ak'. %eng %spa rojo. Ca oh, chup e luz. = xchup e luz. %mor *x-0/chup e luz. %eng %spa se apago la luz. P jah? %mor jah? %eng %spa que? Ca chupik. = xchupik. %mor *x-0/chup-ik. %eng %spa se apago. C k'oo taj. %mor k'oo taj. %eng %spa no hay nada. P jawi k'oo wi le luze? %mor jawi k'oo wi le luze? %eng %spa donde esta la luz? Ca k'oo ta luz. = k'o: ta luz. %mor /k'o: ta luz. %eng %spa no hay luz. Ca xe wih? = jawi x'e wih? %mor *jawi x-0/b'e: wi-h? %eng %spa donde se fue. C k'oo taj. %mor k'o: taj. %eng %spa no hay nada. Ca k'oo taj. = k'oo taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay nada. C k'oo taj. %mor k'o: taj. %eng %spa no hay nada. Ca k'oolik. = k'oolik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. *C9-4 C k'ota le luz, lune, le june. %mor k'ota le luz, lune, le june. %eng %spa no hay luz, este uno. C kach'ob'o? %mor kach'ob'o? %eng %spa lo sabes? P jas uwach inajtaq ririri? %mor jas uwach inajtaq ririri? %eng %spa que son estas casas? Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P kach'ob'oh jas uwach inaj taq ririri? %mor kach'ob'oh jas uwach inaj taq ririri? %eng %spa sabes que es esto? Ca kinch'ob' taj. = kinch'ob' taj. %mor k-0-in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P inaj taq jaa. %mor inaj taq jaa. %eng %spa las casitas. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P inaj taq jah. %mor inaj taq jah. %eng %spa las casitas dice. Ca taj jah. = inaj taq jah. %mor *inaj taq jah. %eng %spa las casitas. C le jun b'eh, le jun wich'a b'e. %mor le jun b'eh, le jun wich'a b'e. %eng %spa el camino, tu caminito. P n k'u le riri'. %mor n k'u le riri'. %eng %spa y esto. Ca kinch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma k-0-in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P qiij. %mor q'ij. %eng %spa sol. Ca q'ij. = q'ij. %mor q'ij. %eng %spa sol. P m, n kawil pu le q'iij ee junam ruk' e. %mor m, n k-0-aw/il pu le q'iij ee junam r-uk' e. %eng %spa acaso no ves el sol, igual con. Riq Carlos kalch'aw k'ut. %mor Carlos kalch'aw k'ut. %eng %spa Carlos habla pues. Ca cuz e wila'. = al kuz e' lawila. %mor *al kuz e' *ch-*ul-aw/il-a. %eng %spa Cruz, mira. Ca ay, ay, kil e jun, kije'. = a kil e jun i'. %mor a k-0/il e jun i'. %eng %spa mira esto. Ca n cho ju' qaq'. = k'o chi jun e q'aq'. %mor /*k'o: chi jun *e q'aq'. %eng %spa hay otro fuego. Riq jas uwach e Carlos? %mor jas uwach e Carlos? %eng %spa que es Carlos? Ca ay le jun, nim aqane'. = nim raqan e'. %mor nim *r-aqan e'. %eng %spa el alto. P jun nim. %mor jun nim. %eng %spa es un grande. Riq Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. P da cha'. %mor da /cha'. %eng %spa muchacho. Riq jas uwach ale'. %mor jas uwach ale'. %eng %spa que es eso. *C9-5 Ca no, k'oo taj. = no, k'oo taj. %mor no, /k'o: ta-j. %eng %spa no, no hay. P jas uwach e jun ririri cha'. %mor jas uwach e jun ririri cha'. %eng %spa que es esto dice. Ca inch'ob' taj. = kinch'ob' taj. %mor *k-0-in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P jun chiij. %mor jun chiij. %eng %spa un cordero. C jun chiij. %mor jun chiij. %eng %spa un cordero. Ca jun chij, uwi jun kem. = jun chij, uwi jun kem. %mor jun chij, u-wi jun kem. %eng %spa un cordero, la sobra de un tejido. Ca nkejem b'ik. = puwi kinkejem b'ik. %mor *pa-*u-*wi *k-0-in/kejem b'i-k. %eng %spa sobre de no me monto. P nchike'. %mor nchike'. %eng %spa cual. Ca puwi'. = puwi' kinkejem. %mor pa-u-wi' *k-0-*in/kejem. %eng %spa sobre me monto. P kach'ob'oh jas uwach le jun riri, le. %mor kach'ob'oh jas uwach le jun riri, le. %eng %spa sabes que es esto, este. P jun nimi'. %mor jun nimi'. %eng %spa grande. Ca ch'ob' taj. = kinch'ob' taj. %mor *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P m. %mor m. %eng %spa m. Ca ch'ob' taj. = kinch'ob' taj. %mor *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P jun ak'. %mor jun ak'. %eng %spa una gallina. Ca jun ak'. = jun ak'. %mor jun ak'. %eng %spa una gallina. C jun ak'. %mor jun ak'. %eng %spa una gallina. P n k'u le riri'? %mor n k'u le riri'? %eng %spa y esto? Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P k'ule jun lib'ra riri'. %mor k'ule jun lib'ra riri'. %eng %spa y esta libra. Ca inch'ob' taj. = kinch'ob' taj. %mor *k-0-in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P kach'ob' taj. %mor kach'ob' taj. %eng %spa no lo sabes. Riq jas uwach, a Carlos? dah? %mor jas uwach, a Carlos? dah? %eng %spa que es Carlos? muchacho? Ca a k'oo ta chi le luz, kisik. = ma k'oo ta chi le luz, xkisik. %mor ma /k'o: ta chi le luz, *x-0/k'is-ik. %eng %spa ya no hay luz, se termino. C k'ootaj, nk'oota le luz. %mor k'ootaj, nk'oota le luz. %eng %spa no hay, no hay luz. Riq jas uwach ale'? %mor jas uwach ale'? %eng %spa que es eso. *C9-6 Ca ch'ob' taj. = kinch'ob' taj. %mor *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P jun chiij kacha'. %mor jun chiij kacha'. %eng %spa un cordero diga. Riq .... %mor .... %eng %spa ...... Ca jun chiij. = jun chiij. %mor jun chiij. %eng %spa un cordero. C le kotz'ij. %mor le kotz'ij. %eng %spa la flor. Ca tz'ij, kotz'ij. = tz'ij, kotz'ij. %mor tz'ij, kotz'ij. %eng %spa flor. P con todo jun ak' kacha? %mor con todo jun ak' kacha? %eng %spa con una gallina diga. Ca jun ak'. = jun ak'. %mor jun ak'. %eng %spa una gallina. Riq Carlos, dah. %mor Carlos, dah. %eng %spa Carlos, muchacho. Ca kisik. = xk'isik. %mor *x-0/k'is-ik. %eng %spa se termino. P con todo jun tz'i kacha. %mor con todo jun tz'i kacha. %eng %spa con un perro diga. Ca kisik. = xk'isik. %mor *x-0/k'is-ik. %eng %spa se termino. C xkisik taj, xkis taj. %mor xkisik taj, xkis taj. %eng %spa no se termino, no se termino. P kawile jun tz'i le, k'o upowi le. %mor kawile jun tz'i le, k'o upowi le. %eng %spa mira al perro, tiene sombrero. P le, inaj rax upowi? %mor le, inaj rax upowi? %eng %spa ese, da sombrero verde. Ca rax. = rax. %mor rax. %eng %spa verde. P k'oo a powi at? %mor k'oo a powi at? %eng %spa ud. tiene sombrero? Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? P k'oo a powi at? %mor k'oo a powi at? %eng %spa ud. tiene sombrero? Ca taj, chaqik. = n k'oo taj, xtzaqik. %mor *n /*k'o: ta-j, *x-0/tzaq-ik. %eng %spa no hay, se cayo. P eh. %mor eh. %eng %spa eh. Ca chaqik e nupuwi' le'. = xtzaqik e nupuwi'. %mor *x-0/tzaq-!ik e nu-puwi'. %eng %spa se cayo mi sombrero. Ak'al Carlos, jas uwache'? %mor Carlos, jas uwache'? %eng %spa Carlos, que es? Ca saj jewa', jah? = saj jewa', jah? %mor /saj jewa', jah? %eng %spa venga, que? Ak'al jas k'u wach ale le'? %mor jas k'u wach ale le'? %eng %spa que es eso. Ca le', jun chiij e, le'. = le', jun chiij e, le'. %mor le', jun chiij e, le'. %eng %spa el cordero, ese. *C9-7 Ak'al tzij k'ute. %mor tzij k'ute. %eng %spa de veras. Ca k'oo chi jun i', le' jun. = k'oo chi jun i', le' jun. %mor /k'o: chi jun i', le' jun. %eng %spa hay otro, el uno. Ak'al akeb' k'ut. %mor akeb' k'ut. %eng %spa si son 2. Ca le june', jun chikope'. = le june', jun chikope'. %mor le june', jun chikope'. %eng %spa el uno, un animal. C le jun ak'e. %mor le jun ak'e. %eng %spa la gallina. Ca ak'e. = ak'e. %mor ak'e. %eng %spa gallina. Ak'al tzij k'ute. %mor tzij k'ute. %eng %spa de veras. Ca k'o jun, k'o jun puwi le'. = k'o jun, k'o jun puwi le'. %mor /k'o: jun, /k'o: jun pa-u-wi le'. %eng %spa hay uno, hay uno encima. Ca upuwi le jun. = upuwi le jun. %mor u-puwi le: jun. %eng %spa sombrero de uno. P jas k'u wache jun juni'. %mor jas k'u wache jun juni'. %eng %spa y que es esto uno. Ca in taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-in/*ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P jas, jas uwach. %mor jas, jas uwach. %eng %spa que es. Ca tz'i'. = tz'i'. %mor tz'i'. %eng %spa perro. P tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. Ca tz'i. = tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. P tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. C tz'i le. %mor tz'i le. %eng %spa perro, ve. P nk'ule juni'. %mor nk'ule juni'. %eng %spa y este uno. Ca jam. = jam. %mor jam. %eng %spa que. P le k'o warali, a Carlos. %mor le k'o warali, a Carlos. %eng %spa esta aqui Carlos. Ak'al chiij kalcha'. %mor chiij kalcha'. %eng %spa cordero diga. Ca chiij. = chiij. %mor chiij. %eng %spa cordero. C y le june'. %mor y le june'. %eng %spa este uno. Ca q'ayes. = q'ayes. %mor q'ayes. %eng %spa hierba. C q'ayes ah je'. %mor q'ayes ah je'. %eng %spa hierba si. Rik ko kalchawik a Carlos. %mor ko kalchawik a Carlos. %eng %spa habla recio Carlos. *C9-8 P la k'ut kach'ob'o le. %mor la k'ut kach'ob'o le. %eng %spa ya ves lo sabes. Ca le', le' ola. = le', le' ola. %mor le', le' ola. %eng %spa ese, muchacho. Ak'al ak' kalcha. %mor ak' k-at/cha'. %eng %spa gallina diga. Ca a ki k'oo le jun. = a ki k'oo le jun tz'i'. %mor a ki /k'o: le jun *tz'i'. %eng %spa mira que esta el perro. P wila k'ut a Carlos. %mor wila k'ut a Carlos. %eng %spa mira Carlos. C jas uwach le mas nim. %mor jas uwach le mas nim. %eng %spa que es el mas grande. C le tz'i ole ak'. %mor le tz'i ole ak'. %eng %spa el perro o la gallina. Rik o Carlos ko kal chawik. %mor o Carlos ko kal chawik. %eng %spa Carlos habla duro. Ak'al ko kal chawik Carlos. %mor ko kal chawik Carlos. %eng %spa habla duro Carlos. Ca tz'i. = tz'i. %mor tz'i. %eng %spa perro. C le tzi. %mor le tzi. %eng %spa perro. Ak'al dah, ko kalch'awik. %mor dah, ko k-at/ch'aw-ik. %eng %spa muchacho, habla duro. Ca kisik e'. = xk'isik e'. %mor *x-0/k'is-ik e'. %eng %spa se termino. C xk'isik, a utz we kinsik, kinsik'ij le wuj? %mor xk'isik, a utz we kinsik, kinsik'ij le wuj? %eng %spa se termino, si esta bien si les les el cuaderno. Ca le te'l e jun chile' ula. = al te'l le jun achile'. %mor *al te'l le jun achile'. %eng %spa Candelaria mira el hombre. P la k'ute, jas k'u wache. %mor la k'ute, jas k'u wache. %eng %spa ya ves, que es. P ruk'ame jun ak'e le, le junaj cho le. %mor ruk'ame jun ak'e le, le junaj cho le. %eng %spa lleva una gallina, el arbolito. Ca junaj chim. = junaj chim. %mor junaj chim. %eng %spa una mefate. P linaj che ri' jas ub'i. %mor linaj che ri' jas ub'i. %eng %spa el arbolito, como se llama. Ca chob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P ch'ami'y. %mor ch'ami'y. %eng %spa garrote. Ca ch'ami'y. = ch'ami'y. %mor ch'ami'y. %eng %spa garrote. P nk'ule ri jas uwachi? %mor nk'ule ri jas uwachi? %eng %spa y esto que es. P le jun mam ri. %mor le jun mam ri. %eng %spa este grande. Ca chob' taj, ch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P chee'. %mor chee'. %eng %spa arbol. *C9-9 Ca chee'. = chee'. %mor chee'. %eng %spa arbol. C che'. %mor che'. %eng %spa arbol. P nk'ule riri'. %mor nk'ule riri'. %eng %spa y esto. Ak'al q'ayes kalcha'. %mor q'ayes kalcha'. %eng %spa hierba diga. Ca q'ayes. = q'ayes. %mor q'ayes. %eng %spa hierba. C q'ayes taj. %mor q'ayes taj. %eng %spa no es hierba. P q'aaq'. %mor q'aaq'. %eng %spa fuego. C q'aq'. %mor q'aq'. %eng %spa fuego. Ca q'aq. = q'aq. %mor q'aq. %eng %spa fuego. P nkawil le si' ri. %mor nkawil le si' ri. %eng %spa ves esta le¤a. C junam ruk' le june'. %mor junam ruk' le june'. %eng %spa igual que el uno. Ca junam. = junam. %mor junam. %eng %spa igual. C le q'aq. %mor le q'aq. %eng %spa el fuego. Ca le' k'oo chawij i'. = le' k'oo chawij i'. %mor le' /k'o: chi-aw-ij i'. %eng %spa esta detras de ti. P jas uwach k'o pa le b'oj e a Carlos. %mor jas u-wach /k'o: pa le b'oj e a Carlos. %eng %spa que hay su olla Carlos. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P jas uwach k'o pale b'aj. %mor jas uwach k'o pale b'aj. %eng %spa que hay en la olla. Ca wach ut ale te'l. = jas uwach ku lale al te'l. %mor *jas *u-wach ku *le: are *al te'l. %eng %spa que es eso Candelaria. Ak'al arroz k'o chupam. %mor arroz /k'o: chi-u-pam. %eng %spa hay arroz adentro. C arroz. %mor arroz. %eng %spa arroz. P arroz katzakik. %mor arroz k-0/tzak-ik. %eng %spa cocen arroz. Ca tij at. = a katij at %mor *a *k-0-*a/tij at %eng %spa lo come ud. P jah? %mor jah? %eng %spa que. Ca tij at. = a katij at. %mor *a *k-0-*a/tij at. %eng %spa si lo come ud. P kintijo pues, akasipaj? %mor kintijo pues, akasipaj? %eng %spa lo como pues, si lo regalas. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. *C9-10 P a kasipaj? %mor a k-0-a/sipa-j? %eng %spa lo regalas. Ca sipaj. = kinsipaj. %mor *k-0-*in/sipa-j. %eng %spa lo regalo. Ca oy upu'l b'a. = oy jupu'l b'a. %mor oy /jupu'l b'a. %eng %spa boca abajo. P aj chaqe'. %mor aj chaqe'. %eng %spa el due¤o. Ca chaq'e. = aj chaqe'. %mor aj chaqe'. %eng %spa due¤o. P jas uwache riri', le riri'. %mor jas uwache riri', le riri'. %eng %spa que es esto, esto. Ca jaa. = jaa. %mor jaa. %eng %spa que. P ja. %mor ja. %eng %spa que. Ca jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. Ak'al Carlos ak kacha'. %mor Carlos ak kacha'. %eng %spa Carlos gallina diga. Ca ak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. C jas ku'ane ruk' le cherimey. %mor jas ku'ane ruk' le cherimey. %eng %spa que hace con la chimenea. Ca ay le juni'. = ay le juni'. %mor ay le juni'. %eng %spa y este uno. C a Carlos. %mor a Carlos. %eng %spa Carlos. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. C jas. %mor jas. %eng %spa que. P jas k'uwa, jas k'u wache jun ririri'. %mor jas k'uwa, jas k'u wache jun ririri'. %eng %spa que sera, que sera esto. Ca nch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P le junaj ririri'. %mor le junaj ririri'. %eng %spa y esta casa. Ca naj lale'. = naj lale'. %mor naj lale'. %eng %spa es una cosita. P jas uwach? %mor jas uwach? %eng %spa que es. Ca ch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P ama k'oo pa we at. %mor ama /k'o: pa aw-e at. %eng %spa acaso no tiene ud. Ca taj. = k'oo taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng %spa no tengo. P le riri'. %mor le riri'. %eng %spa esto. Ca taj. = k'oo taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay. *C9-11 P iya are k'u wa le ink'o taj i'. %mor iya are k'u wa le in/k'o: taj i'. %eng %spa esto es lo que no hay. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P le ri'. %mor le ri'. %eng %spa esto. Ca ch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se, no lo se. P kawilo jun laqe'. %mor kawilo jun laqe'. %eng %spa ves un trasto. C a kawil le palaj chupame laq. %mor a kawil le palaj chupame laq. %eng %spa ves tu casa en de trasto. Ca taj. = n k'o taj. %mor *n /*k'o: ta-j. %eng %spa no hay. Ca pe le jun mu's e. = impe le jun mu's e. %mor impe le jun mu's e. %eng %spa miren al ladino. C ah je'. %mor ah je'. %eng %spa si. P ke jun ximu'l. %mor ke jun ximu'l. %eng %spa hay una ladina. C xinu'l. %mor xinu'l. %eng %spa ladina. Ca jun xinu'l, le q'aq. = jun xinu'l, le q'aq. %mor jun xinu'l, le q'aq. %eng %spa una ladina, el rojo. P la k'ute. %mor la k'ute. %eng %spa ya ves. Ca le jun tz'ile, le'. = le jun tz'ile, le'. %mor le jun tz'ile, le'. %eng %spa el perro, ve. P jinowike, kawilo junam ruk'e june'. %mor jinowike, kawilo junam ruk'e june'. %eng %spa ves que es igual. Ca junam. = junam. %mor junam. %eng %spa igual. P le k'oo arroz puwi le'. %mor le k'oo arroz puwi le'. %eng %spa hay arroz encima. Ca puwi le'. = puwi le'. %mor pa-u-wi le'. %eng %spa encima. Ca lej, laj jun ximinel. = alaj jun xib'inel. %mor alaj jun /xib'i-n-el. %eng %spa un espanto. P jah? %mor jah? %eng %spa que. Ca alaj jun ximinel. = alaj jun xib'inel. %mor alaj jun /xib'i-n-el. %eng %spa espanto. P jawi le xib'inel le'. %mor jawi le xib'inel le'. %eng %spa donde esta el espanto. Ca le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. P ma xib'inel tay'a le', chee'. %mor ma xib'inel tay'a le', chee'. %eng %spa no es espanto el arbol. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P che k'ut ale le, pele jun riri k'oo chuwach. %mor che k'ut ale le, pele jun riri k'oo chuwach. %eng %spa es palo eso, esto que esta delante. Ca tz'i. = tz'i. %mor tz'i. %eng %spa escritura. *C9-12 P jah. %mor jah. %eng %spa que. Ca sib' e'. = sib' e'. %mor sib' e'. %eng %spa humo. P sib' ya. %mor sib' ya. %eng %spa es humo. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P sib'. %mor sib'. %eng %spa humo. C sib'. %mor sib'. %eng %spa humo. Ca sib'. = sib'. %mor sib'. %eng %spa humo. P k'isik. %mor k'isik. %eng %spa calvo. C utz we kinsikij. %mor utz we kinsikij. %eng %spa mejor si leo. P a utz kusik'ij cha'. %mor a utz kusik'ij cha'. %eng %spa si esta bien que lo lea dice. C kinsik'ij jas kub'ij le tzij. %mor kinsik'ij jas kub'ij le tzij. %eng %spa voy a leer que dice la palabra. Ca ch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. C kub'ij ka'e pale k'ulanan. %mor kub'ij ka'e pale k'ulanan. %eng %spa dice, se va en el casamiento. C le rik'an lor, teneri xtzaq. %mor le rik'an lor, teneri xtzaq. %eng %spa lavas, y se le callo en. C utzam. %mor utzam. %eng %spa nariz. P jun che' a Carlos le. %mor jun che' a Carlos le. %eng %spa un palo Carlos. Ak'al ay k'o jun chiij. %mor ay k'o jun chiij. %eng %spa hay una oveja. Rik chawesaj pan a suweter jela. %mor chawesaj pan a suweter jela. %eng %spa quitate tu sweter por alla. P la k'ut k'o inaj june a Carlos le. %mor la k'ut k'o inaj june a Carlos le. %eng %spa ves que hay uno Carlos. Rik chawesaj pana suweter jela. %mor chawesaj pana suweter jela. %eng %spa quita tu sweter, por alla. Rik exama sib' taj ka'e pitzome'. %mor exama sib' taj ka'e pitzome'. %eng %spa se va el humo en su nariz. P teneri makilixut'uj tali q'aq'i. %mor teneri makilixut'uj tali q'aq'i. %eng %spa y ustedes no soplan su fuego. Rik ische k'a chila xixul k'olawile. %mor ische k'a chila xixul k'olawile. %eng %spa porque hasta alli vinieron. C cawesaj. %mor cawesaj. %eng %spa lo quitas. P sib'ilaj tewe chila le. %mor sib'ilaj tewe chila le. %eng %spa hace mucho frio por alli. Rik iya. %mor iya. %eng %spa asi. *C9-13 C a utz kink'amo. %mor a utz kink'amo. %eng %spa si esta lo traigo. Ca jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. C a utz kink'amo. %mor a utz kink'amo. %eng %spa mejor lo traigo. Ca ak'anoh. = kak'anoh. %mor *k-0-a/k'an-oh. %eng %spa lo quieres. Ca ak'. = ak'. %mor ak'. %eng %spa gallina. C kink'amo. %mor kink'amo. %eng %spa lo quiero, lo recibo. Ca kuz aki k'oo upuwi le un i'. = al kuz, a ki k'oo upuwi le jun i'. %mor *al kuz, a ki /k'o: u-puwi le: jun i'. %eng %spa gallina, mira tiene sombrero el uno. Rik jachin xyowik? %mor jachin x-0/ya'-ow-ik? %eng who COMP-3A/give-FA-TIV. %spa quien lo dio. C y ya tanere xtzaj utzam. %mor y ya tanere xtzaj utzam. %eng %spa y se le callo su nariz. C lutzam. %mor le: u-tzam. %eng %spa su nariz. Ca qatzukuj. = qatzukuj. %mor *k-0-qa/tzuku-j. %eng %spa busquemoslo. C pea ma, makaraj taj are kuk'u tu. %mor pea ma, makaraj taj are kuk'u tu. %eng %spa pero, no quiere, lo ense¤a. C xib' tz'il xuta che ri, cheri. %mor xib' tz'il xuta che ri, cheri. %eng %spa sucio le pide. C kusu'u, makawaj taj xcha le. %mor kusu'u, makawaj taj xcha le. %eng %spa lo muestra, no quiero. C q'ayes, a kawilo le taq. %mor q'ayes, a kawilo le taq. %eng %spa le digo la hierba, ves los. Ca ah noh. = ah noh. %mor ah noh. %eng %spa ah no. C le ak' kub'ij, kuta che le', qayes. %mor le ak' kub'ij, kuta che le', qayes. %eng %spa la gallina dice le pide a la hierba. Ca chatzukuj chi jun. = chatzukuj chi jun. %mor ch-0-a/tzuku-j chi jun. %eng %spa busca otro. Rik kikiwaq'aq'ej kib' a Carlos ruk'. %mor k-0-ki/waq'aq'e-j k-ib' a Carlos r-uk'. %eng %spa se enga¤an Carlos con. Rik a pelipe le. %mor a pelipe le. %eng %spa Felipe. Ca keb' chiije'. = keb' chiije'. %mor keb' chiije'. %eng %spa dos ovejas. C le jun xaq. %mor le jun xaq. %eng %spa el solo. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. Ak'al wich'. %mor wich'. %eng %spa peque¤o. P Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. Ca te'l laj jun che' le', le'. = al Te'l alaj jun che le', le'. %mor al Te'l alaj jun che le', le'. %eng %spa el palo esta con agujero. *C9-14 Ak'al tzij k'ute'. %mor tzij k'ute'. %eng %spa de veras. Ca jun ele'. = jun cheele'. %mor jun cheele'. %eng %spa un palo. C jas uwach k'o pa raqane tz'i'? %mor jas uwach k'o pa raqane tz'i'? %eng %spa que hay en pie del perro. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. Ak'al raqane tz'i kalcha'. %mor raqane tz'i kalcha'. %eng %spa pie del perro diga. C jas uwach k'o, pero jas uwach. %mor jas uwach k'o, pero jas uwach. %eng %spa que hay, que es. Ca keb'. = keb'. %mor keb'. %eng %spa 2. C jas uwach. %mor jas uwach. %eng %spa que es. P jas uwach inaj taq kuenta richa'. %mor jas uwach inaj taq kuenta richa'. %eng %spa que son estas casas. P ntaq riri. %mor ntaq riri. %eng %spa esto. Ca ch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. Ak'al rixk'aq kalcha'. %mor r-ixk'aq k-at/cha'. %eng %spa una diga. Ca ixkoq. = rixk'aq. %mor r-ixk'aq. %eng %spa u¤a. P ak'o awa le tz'i'. %mor ak'o awa le tz'i'. %eng %spa tiene red, el perro. Ak'al k'otaj kalcha'. %mor k'otaj kalcha'. %eng %spa no hay diga. Ca jah, taj. = n k'o taj. %mor *n /*k'o: ta-j. %eng %spa no hay. P ak'o awe, k'otaj. %mor a /k'o: aw-e, /k'o: ta-j. %eng %spa tiene ud. no hay. C a xawil le, le jun tz'i. %mor a x-0-aw/il le, le jun tz'i. %eng %spa vistes el perro. Ca a k'oo ya we pa jah. = a k'oo la we pa jah. %mor a /k'o: le: aw-e pa jah. %eng %spa esta el tuyo en la casa. P ja. %mor ja. %eng %spa que. Ca a k'oo lawe pa jah? = a k'oo lawe pa jah? %mor a /k'o: le: aw-e pa jah? %eng %spa esta el tuyo en tu casa. P che le we in? %mor che le we in? %eng %spa el mio. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P k'o la, a xawil at? %mor /k'o: la, a x-0-aw/il at? %eng %spa esta, lo vistes. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P aya pu xawil at. %mor aya pu xawil at. %eng %spa acaso lo vistes. *C9-15 Ca inwiloh. = xinwiloh. %mor *x-0-inw/il-oh. %eng %spa lo vi. P jawii xawil wih? %mor jawii xawil wih? %eng %spa donde lo vistes. Ca no', pa b'eh. = no', pa b'eh. %mor no', pa b'eh. %eng %spa no, en el camino. P iya'. %mor iya'. %eng %spa asi. Ca pa b'eh. = pa b'eh. %mor pa b'eh. %eng %spa en el camino. P a nim? %mor a nim? %eng %spa si es grande. Ca nim. = nim. %mor nim. %eng %spa grande. C chata we k'oo le jun aq, palajah. %mor chata we k'oo le jun aq, palajah. %eng %spa pregunta si esta el coche en la casa. Ca pe le le jun sib' e? = kape le le jun sib' e? %mor *k-0/pet le le jun sib' e? %eng %spa viene el humo. Ca ah k'oo chi jun inaj chiij. = ah k'oo chi jun inaj chiij. %mor ah /k'o: chi jun inaj chiij. %eng %spa si esta una ovejita. C ah, linaj chij. %mor ah, linaj chij. %eng %spa la ovejita. Ca inaj wich'. = inaj wich'. %mor inaj wich'. %eng %spa el carrito. C sib'alaj sib'. %mor sib'alaj sib'. %eng %spa mucho humo. P ay, jas ki'ano le keb'? xk'atik e? %mor ay, jas *k-0-ki/b'an-o le keb'? x-0/k'at-ik e? %eng %spa que hacen los 2? se quemo el. Ca katik. = xk'atik. %mor *x-0/k'at-ik. %eng %spa se quemo. P junam ruk' ejun q'aq' ek'o warale? %mor junam ruk' ejun q'aq' ek'o warale? %eng %spa igual que, el fuego que esta aqui. P le, k'o jun jun waral le? kajinowik e'. %mor le, k'o jun jun waral le? k-0/jinow-ik e'. %eng %spa hay uno aqui, hace ruido. Ca wesaj e yaa. = chawesaj e laq. %mor *ch-0-aw/esa-j e: laq. %eng %spa los tuyos. P m. %mor m. %eng %spa m. Ca dah, jun taq len, kawil e yaq. = kawilo le laq. %mor k-0-aw/il-*o le laq. %eng %spa lo ves. P n k'o ta awe at. %mor n /k'o: ta aw-e at. %eng %spa no tiene ud. Ak'al ay, ku'an e jun carro. %mor ay, ku'an e jun carro. %eng %spa hace un carro. Ca ki le, ki le, q'aq'. = aki le q'aq'. %mor aki le q'aq'. %eng %spa mira el fuego. P ja? %mor ja? %eng %spa que? Ca ki le laj laq i'. = aki le naj laq e'. %mor aki le naj laq e'. %eng %spa mira la erandilla. P chuxe le q'aq' kul'impe na. %mor chuxe le q'aq' kul'impe na. %eng %spa debajo, del fuego, sientate. *C9-16 Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? P q'iij. %mor q'iij. %eng %spa sol. Ca q'iij. = q'iij. %mor q'iij. %eng %spa sol. P q'iije riri'. %mor q'iije riri'. %eng %spa es sol esto. Ca q'iij. = q'iij. %mor q'iij. %eng %spa sol. P Carlos, Carlos. %mor Carlos, Carlos. %eng %spa Carlos, Carlos. Ca le jun q'aq e, m. = le jun q'aq e, m. %mor le jun q'aq e, m. %eng %spa el fuego, m. P jachin ku linaj alih le. %mor jachin ku linaj alih le. %eng %spa quien es ese muchacha. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa que. P jachin ku linaj alih? %mor jachin ku linaj alih? %eng %spa quien es la ni¤ita. Ca a lal, al Co'l. = ral al Co'r. %mor ral al Co'r. %eng %spa hija de Gregoria. P ja? %mor ja? %eng %spa que. Ca lal al Co'l. = ral al co'r. %mor ral al co'r. %eng %spa hija de Gregoria. P m, awanab' ku at? %mor m, awanab' ku at? %eng %spa y es tu hija. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? P a awanab'? %mor a awanab'? %eng %spa tu hermana? CA nab' taj. = ma wanab' taj. %mor ma wanab' taj. %eng %spa no es mi hermana. P awanab' taj? %mor awanab' taj? %eng %spa jachin ku lunan? P no es tu hermana?, y quien es mama. %mor no es tu hermana?, y quien es mama. %eng Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P jachin unan? %mor jachin unan? %eng %spa quien es su mama. Ca al co'l. = al Co'r. %mor al Co'r. %eng %spa Gregoria. P le k'oopa ja le'? %mor le k'oopa ja le'? %eng %spa esta en casa. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P m, nk'u la nan at? %mor m, nk'u la nan at? %eng %spa y tu mama. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P nku la nan at? %mor nku la nan at? %eng %spa y tu mama. *C9-17 Ca naj uk' al xiyat. = enaq ruk' al xiyat. %mor /b'e-inaq *r-uk' al xiyat. %eng %spa se fue con. P jah? %mor jah? %eng %spa que? Ca e' uk' al xiyat. = x'e ruk' al xiyat. %mor *x-0/b'e: *r-uk' al xiyat. %eng %spa se fue con. P jas xu'anoh. %mor jas xu'anoh. %eng %spa que fue hacer. Ca jah? ay. = jah? ay. %mor jah? ay. %eng %spa que? ay. C jas uwach? ka'an taj. %mor jas uwach? ka'an taj. %eng %spa que es? no lo hagas. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? C ma ka'an taj. %mor ma ka'an taj. %eng %spa no lo hagas. P jawii xaloq' wi la puwi a Carlos? %mor jawii xaloq' wi la puwi a Carlos? %eng %spa donde comprastes tu sombrero Carlos? Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? P jawii xaloq' wi la puwi? %mor jawii xaloq' wi la puwi? %eng %spa donde comprastes tu sombrero? Ca Xelaju'. = Xelaju'. %mor Xelaju'. %eng %spa Xela. P jah? Xelaju'? %mor jah? Xelaju'? %eng %spa que? Xelaju'? Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P jachin xloq'owik? %mor jachin x-0/loq'-ow-ik? %eng who COMP-3A/buy-FA-TIV. %spa quien lo compro. Ca ale, ale nutat. = ale, ale nutat. %mor are, are #in-tat. %eng %spa mi papa. P ay, joropa xuya'oh? %mor ay, joropa xuya'oh? %eng %spa cuanto le costo? Ca no? welaq'aj. = xrelaq'aj. %mor *x-0-r/elaq'a-j. %eng %spa lo robo. P jah? %mor jah? %eng %spa que? Ca welaq'aj. = xrelaq'aj. %mor *x-0-r/elaq'a-j. %eng %spa lo robo. P xa xurelaq'aj, entonc, ma utz ta lare? %mor xa xurelaq'aj, entonc, ma utz ta lare? %eng %spa lo robo, no es bueno el. Ca iije'. = qiije'. %mor qiije'. %eng %spa el sol. P jah? %mor jah? %eng %spa que? Ca iij. = q'iij. %mor q'iij. %eng %spa sol. P q'iij, n kawilo katzenik e'. %mor q'iij, n k-0-aw/il-o k-0/tze'-n-ik e'. %eng %spa lo ves que se rie. Ca tzenik e'. = katzenik e'. %mor *k-0/tze'-n-ik e'. %eng COMP-3A/laugh-ABS-TIV that. %spa se rie. *C9-18 C k'o linaj cuenta chupam le june'. %mor k'o linaj cuenta chupam le june'. %eng %spa esta esto adentro de eso. Ca e k'o tane chenuwech. = k'o tane chinuwach. %mor /k'o: tane chi-nu-wach. %eng %spa no esta ante mi. Ca ut e keb' e nuwete'ii. = la k'ut e le keb' nuwateria. %mor la k'u-t e le keb' nu-wateria. %eng %spa ves mis 2 baterias. C jas. %mor jas. %eng %spa que. Ca pila. = k'oo waral. %mor /k'o: waral. %eng %spa la pila. P jah? %mor jah? %eng %spa que? Ca k'oo pe'aal. = k'oo waral. %mor /k'o: waral. %eng %spa la pila. P jah? le b'ateria? %mor jah? le b'ateria? %eng %spa que? la bateria? Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P jawii k'oo wih? %mor jawii /k'o: wih? %eng %spa donde esta? Ca no', no', k'oo, uk' a tun. = k'o ruk' a tun. %mor /k'o: *r-uk' a tun. %eng %spa esta con Antonio. P iya', jachin a tun? %mor iya', jachin a tun? %eng %spa asi, quien Antonio? Ca kisik e'. = xk'isik e'. %mor *x-0/k'is-ik e'. %eng %spa se termino. P xuya, xuya pa radio? %mor xuya, xuya pa radio? %eng %spa lo puso lo puso en radio? Ca m, a k'oo puch awe? = ama k'o pu lawe? %mor ama /k'o: pu-!ch *le: aw-e? %eng %spa acaso no esta el tuyo. P chin chike'? %mor chin chike'? %eng %spa cual? Ca lee alth. = lee radio. %mor lee radio. %eng %spa el radio. P k'o la. %mor k'o la. %eng %spa esta. Ca k'oo wih. = jawii k'oo wih? %mor *jawii /k'o: wi-h? %eng %spa donde esta. P k'o pa wachoch. = jawii k'oowi. %mor jawii k'oowi. %eng %spa esta en mi casa, donde esta. P lare a tune7. %mor lare a tune7. %eng %spa es de antonio. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P jawii k'owi lare a Tune'. %mor jawii k'owi lare a Tune'. %eng %spa donde el de Antonio. Ca k'oo pa jaa. = k'oo pa jaa. %mor /k'o: pa jaa. %eng %spa esta en la casa. P iya', jawii pu enaq wi lare'? %mor iya', jawii pu enaq wi lare'? %eng %spa donde es fue alla? Ca enaq pa juyub'. = enaq pa juyub'. %mor 0/b'e:-inaq pa juyub'. %eng %spa en la monta¤a y el. *C9-19 Ca watit ek. = watit x'ek. %mor w-atit *x-0/b'e:-ik. %eng %spa mi abuelita se fue. P iya', jas xe kanah? %mor iya', jas x-0/b'e: k-0-u/b'an-ah? %eng %spa asi, que fueron hacer? Ca no'. = no'. %mor no'. %eng %spa no. P a tzij xatpe at Q'ante'l. %mor a tzij x-at/pet at Q'ante'l. %eng %spa es cierto que fuistes a Cantel? Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P a tzij xatpe at Q'antel. %mor a tzij xatpe at Q'antel. %eng %spa es cierto que fuistes a Cantel? Ca m, k'oo inaj nu aq. = k'oo inaj waq. %mor /k'o: inaj #w-aq. %eng %spa tengo mi cerdito. P jah? %mor jah? %eng %spa que? Ca k'oo na, k'oo nu aq. = k'oo waq. %mor /k'o: #w-aq. %eng %spa tengo gallina. P jawi le'? %mor jawi le'? %eng %spa donde esta? C jawi le'. %mor jawi le'. %eng %spa donde esta. Ca le', k'oo k'ut e. = le', k'oo k'ut e. %mor le', /k'o: k'u-t e. %eng %spa alli, hay pues. C k'oo taj. %mor /k'oo ta-j. %eng %spa no hay nada. Ca k'oo k'ut. = k'oo k'ut. %mor /k'o: k'u-t. %eng %spa hay pues. Rat k'oo inaj nu aq chi'. %mor /k'o: inaj nu aq /chi'. %eng %spa tengo mi gallina dice. Ca aq, aq. = aq, aq. %mor aq, aq. %eng %spa gallina, gallina. P jawii k'oo wih? %mor jawii k'oo wih? %eng %spa donde esta? Ca u, k'oo taj. = k'oo taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa nada. Ca e wi le'. = jawii x'e wi le'? %mor jawii *x-0/b'e: wi le'? %eng %spa donde se fue. Ca Cu'z, Cu'z, le aq. = al Cu'z, n k'u le aq. %mor *al Cu'z, *n *k'u le aq. %eng %spa Cruz, y el coche. Rik jah? %mor jah? %eng %spa que? Ca le aq. = n k'u le aq? %mor *n *k'u le aq? %eng %spa y la gallina. Rik xa xintzaqoh choqa che le Pelipe. %mor xa x-0-in/tzaq-oh /choq-a che le Pelipe. %eng %spa lo perdi digale a Felipe. Rik xatzaq ya'a. %mor x-0-a/tzaq ya'a. %eng %spa lo perdistes. Ca intzaqoh. = xa xintzaqoh. %mor *xa *x-0-in/tzaq-oh. %eng %spa lo perdi. C xtzaqoh? %mor xtzaqoh? %eng %spa lo perdistes? Rik jab'ij charech xintzaqoh kacha'. %mor j-0-a/b'i-j charech x-0-in/tzaq-oh k-0-a/cha'. %eng %spa digale, lo perdi diga. *C9-20 Ca ay, k'oo le luz. = ay, k'oo le luz. %mor ay, /k'o: le luz. %eng %spa esta la luz. P jas uwach a le le'? %mor jas uwach a le le'? %eng %spa que es eso. Ca k'oo le jul, jul. = k'oo le jul, jul. %mor /k'o: le: jul, jul. %eng %spa esta agujero, agujero. C k'oo le jul. %mor k'oo le jul. %eng %spa esta el agujero. Ca chile ke, chile kel wi le ch'ub'al. = chiri kel wi le chab'al. %mor chiri k-0/el wi le /ch'aw-b'al. %eng %spa aqui habla. C ah je, chile qul. %mor ah je, chile qul. %eng %spa ah si, con la garganta. P chiri taj, chupam inaj junee. %mor chiri taj, chupam inaj junee. %eng %spa no es aqui, en esta. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa que. P chupam enaj june. %mor chupam enaj june. %eng %spa en esto. Ca wa lee. = le wari'. %mor le wari'. %eng %spa esto. P le chila lele, kach'ob'o jas. %mor le chila lele, kach'ob'o jas. %eng %spa alli, sabes que. P uwach ale'. %mor uwach ale'. %eng %spa es eso. Ca ch'ob' taj. = kinch'ob' taj. %mor *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P jah. %mor jah. %eng %spa que. Ca inch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P jasche nkach'ob' taj. %mor jasche nkach'ob' taj. %eng %spa porque no lo sabes. C jasche'? %mor jasche'? %eng %spa porque. Ca ch'ob' taj. = kinch'ob' taj. %mor *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa no lo se. P ni modo n kachob' taj, jas kuwach. %mor ni modo n kachob' taj, jas kuwach. %eng %spa porque me lo sabes, y que es. P ka'an chi le le larroze. %mor ka'an chi le le larroze. %eng %spa lo que vas hacer con el arroz. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P jas uwach ka'an chare'. %mor jas u-wach k-0-a/b'an chi-r-e'. %eng %spa que es lo que le vas hacer. Ca ka'ap pisik. = kapisik. %mor k-0/pis-PASS1-ik. %eng %spa lo envuelven. P kapisik. %mor k-0/pis-PASS1-ik. %eng %spa envuelven. Ca m, a k'am awech? = a kak'am awech? %mor a *k-0-*a/k'am aw-e-ch? %eng %spa vas a llevar el tuyo. P iya' janipa taq rajil? %mor iya' janipa taq rajil? %eng %spa cuanto cuesta. *C9-21 Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? P janipa taq rajil? %mor janipa taq rajil? %eng %spa cuanto cuesta. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P janipa rajil. %mor janipa rajil. %eng %spa cuanto cuesta. Ca sinca. = cinco. %mor cinco. %eng %spa 5. P cinc. %mor cinc. %eng %spa 5. Ca m, ak'am aweh. = a kak'am aweh. %mor *a *k-0-a/k'am aw-eh. %eng %spa quieres el tuyo. C ah je' we kasipaj. %mor ah je' we kasipaj. %eng %spa si, si lo regalas. Ca insipaj. = kinsipaj. %mor *k-0-in/sipa-j. %eng %spa lo regalo. P aya puche', maja. %mor aya puche', maja. %eng %spa acaso ya esta, todavia no. Ca maja', ay, pa ja', pa jak, pa ja lee. = maja', ay, pa ja', pa jak, pa ja lee. %mor maja', ay, pa ja', pa jak, pa ja lee. %eng %spa todavia no, en la casa. Ca choch jun xi le'. = rachoch jun tz'i le'. %mor *r-achoch jun tz'i le'. %eng %spa en la casa del perro. P a kas, a kasutiinike'. %mor a kas, a kasutiinike'. %eng %spa si da vuelta. Ca kasutinik. = kasutinik. %mor k-0/suti-n-ik. %eng INCOMP-3A/turn-ABS-TIV. %spa da vuelta. P iya', ni modo kasutinik. %mor iya', ni modo kasutinik. %eng %spa si, si da vuelta. Ca m, naj ale le'. = linaj la lele'. %mor linaj la lele'. %eng %spa esa casa. P chawila ku linaj alib'ra ri, a Carlos. %mor chawila ku linaj alib'ra ri, a Carlos. %eng %spa mira tu libro, Carlos. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P chawila ku linaj a lib'ra ri? %mor chawila ku linaj a lib'ra ri? %eng %spa mira tu libro. Ca naj lib'. = linaj lib'ra. %mor linaj lib'ra. %eng %spa tu libro. Ca le nutat. = ru lintat. %mor r-e le: #in-tat. %eng %spa de mi papa. P ja'. %mor ja'. %eng %spa que. Ca nutat. = re lintat. %mor *r-*e *le: #in-tat. %eng %spa de mi papa. P jawii k'oo wih? %mor jawii k'oo wih? %eng %spa donde esta. *C9-22 Ca k'oo pa jah. = k'oo pa jah. %mor /k'o: pa jah. %eng %spa esta en la casa. P ya', jawii xuk'am wih? %mor ya', jawii xuk'am wih? %eng %spa donde lo trajistes. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? P jawii xuk'am wih? %mor jawii xuk'am wih? %eng %spa donde lo trajo. Ca k'o: taj. = k'o: taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay. Ca asipaj a'. = xasipaj ya'a. %mor *x-0-a/sipa-j ya'a. %eng %spa lo regalastes. P ja'. %mor ja'. %eng %spa que. Ca asipaj 'a chuwel. = xasipaj ya chuweh. %mor *x-0-a/sipa-j ya chi-w-eh. %eng %spa me lo regalastes. P aya', ni modo xinsipaj chaweh. %mor aya', ni modo xinsipaj chaweh. %eng %spa asi tu lo regale. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P a k'i'a k'u lawetz'ab'al xusipaj chawe? %mor a k'i'a k'u lawetz'ab'al xusipaj chawe? %eng %spa y te regalo muchos juguetes. Ca ja? = ja? %mor ja? %eng %spa que? P a ki'a k'u lawetz'ab'al xusipaj. %mor a ki'a k'u lawetz'ab'al xusipaj. %eng %spa y te regalo muchos juguetes. Ca tzaqik. = xtzaqik. %mor x-0/tzaq-ik. %eng %spa se perdieron. P n k'o ta cha jun? %mor n /k'o: ta cha jun? %eng %spa no hay uno? Ca k'oo ta chik. = k'oo ta chik. %mor /k'o: ta chi-k. %eng %spa ya no hay. C k'ota chik? %mor k'ota chik? %eng %spa ya no hay? P jasche? %mor jasche? %eng %spa porque. C nk'ota la b'aterias? %mor nk'ota la b'aterias? %eng %spa no tienes tus baterias? Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C k'ota la b'aterias? %mor k'ota la b'aterias? %eng %spa no tienes tus baterias. Ca wilo te'l a sutinik e'. = kawilo al te'l kasutinik e'. %mor *k-0-aw/il-o *al te'l *k-0/suti-n-ik e'. %eng INCOMP-3A-2E/see-TTV FAM tel INCOMP-3A/turn-ABS-TIV that. %spa ves a Candelaria que da vueltas. Ak'al tzij k'ute'. %mor tzij k'ute'. %eng %spa de veras. Ca lee, keb' ajela le' asutinik. = le keb' jela le', kasutinik e. %mor le keb' jela le', *k-0/suti-n-ik *e. %eng the two over there, INCOMP-3A/turn-ABS-TIV that. %spa los 2 de alla dan vueltas. Ak'al tzij k'ute'. %mor tzij k'ute'. %eng %spa de veras. Ca keb'e le', jun chikee le'. = keb'e le', jun chikee le'. %mor keb'e le', jun chikee le'. %eng %spa 2 ve, otro. Ak'al tzij k'ute. %mor tzij k'ute. %eng %spa de veras. *C9-23 P jawii x'e ya wi le b'ateria cha? %mor jawii x'e ya wi le b'ateria cha? %eng %spa donde pusistes tus baterias dice? Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? P jawii xeya wi le b'ateria cha? %mor jawii xeya wi le b'ateria cha? %eng %spa donde pusistes tus baterias. P a k'o paja? %mor a k'o paja? %eng %spa esta en la casa? Ca te'l, ki k'oo naj jul, saj pe le'. = al tel, kik'o inaj jul, tasaj impe le. %mor *al tel, ki /k'o: inaj jul, /tasaj impe le. %eng %spa Candelaria voy a pintar un agujero. Ak'al ah no. %mor ah no. %eng %spa ah no. Ca le', le', di le kel wi le. = le', le', di le kel wi le. %mor le', le', di le k-0/el wi le. %eng %spa ese, muchacha va a saber. Ca chab'al li', li'. = le ch'ab'al riri'. %mor *le /ch'aw-b'al riri'. %eng %spa esto es habla. Ca chile'. = chiri le'. %mor chiri le'. %eng %spa aqui. Ak'al da cha', nk'u le b'ateria cha'. %mor da cha', nk'u le b'ateria cha'. %eng %spa muchacho, y tus baterias dice. Ca maja kela, jah. = maja kela, jah. %mor maja k-0/el-a, jah. %eng %spa todavia no sale la casa. Ak'al nku la b'ateria cha'. %mor nku la b'ateria cha'. %eng %spa y tus baterias. C la b'ateria? %mor la b'ateria? %eng %spa tus baterias. Ca k'oo pa jah. = k'oo pa jah. %mor /k'o: pa jah. %eng %spa estan en la casa. C le juntiro? %mor le juntiro? %eng %spa todo. P a juntiro k'oolik? cha. %mor a juntiro k'oolik? cha. %eng %spa todo esta? dice. Ca k'oolik, ay, inaj b'aq ee. = k'oolik, ay, inaj b'aq ee. %mor /k'o:-l-ik, ay, inaj b'aq ee. %eng %spa hay, el hueso. Ca k'oo b'aq chupam. = k'oo b'aq chupam. %mor /k'o: b'aq chi-u-pam. %eng %spa hay huevo adentro. P ja? nchike? %mor ja? nchike? %eng %spa que? cual? Ca le b'aq. = le b'aq. %mor le b'aq. %eng %spa el hueso. P k'oo chupam ale le'. %mor k'oo chupam ale le'. %eng %spa esta en eso. Ca m, le li'. = le ri'. %mor le ri'. %eng %spa esto. Ca le lili'. = le riri'. %mor le riri'. %eng %spa esto. C aq taj. %mor aq taj. %eng %spa no es cerdo. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C aq taj. %mor aq taj. %eng %spa no es cerdo. *C9-24 P b'aq. %mor b'aq. %eng %spa hueso. C a b'aq ah je' le naj b'aq. %mor a b'aq ah je' le naj b'aq. %eng %spa hueso, si el hueso. C k'oolik. %mor k'oolik. %eng %spa hay. Ca jak, lee le jun xele. = le jun jale, le jun che le. %mor le jun jale, le jun che le. %eng %spa hueso el uno, eso de alli el palo ve. P a utz kawil la le le le. %mor a utz kawil la le le le. %eng %spa te gusta eso. P Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? P a utz kawiloh. %mor a utz kawiloh. %eng %spa te gusta. Ca utz. = utz. %mor utz. %eng %spa me gusta. C jasche utz, maka'antaj. %mor jasche utz, maka'antaj. %eng %spa porque, no lo hagas. C ma ku'antaj lale. %mor ma ku'antaj lale. %eng %spa no hace eso. P Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. C xa kas. %mor xa kas. %eng %spa es. Ca y eloje. = y le reloje. %mor y le reloje. %eng %spa y el reloj. C la sweter. %mor la sweter. %eng %spa tu sueter. Ca m, loq' xelaju'. = xloq' xelaju'. %mor *x-0/loq' xelaju'. %eng COMP-3A/buy-PASS1 xelaju'. %spa lo compraron en Xela. P iya', jachin xloq' xelaju'. %mor iya', jachin x-0/loq'-*ow xelaju'. %eng %spa lo compraron en Xela. P iya', jachin xloq'awik? %mor iya', jachin xloq'awik? %eng %spa quien lo compro. C iya. %mor iya. %eng %spa asi. Ca jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. P jachin xloq'owik. %mor jachin x-0/loq'-ow-ik. %eng %spa quien lo compro. Ca le le nu tat. = are le ntat. %mor are le #in-tat. %eng %spa mi papa. P iya', mare ta lal Cu'z. %mor iya', mare ta lal Cu'z. %eng %spa si, no fue Cruz. Ca le taj. = mare taj. %mor mare taj. %eng %spa no fue. Rik nek'o tu len al cu'z kacha chare. %mor nek'o tu len al cu'z kacha chare. %eng %spa no esta la Cruz, digale. Rik da awa q'ije chila kina'o. %mor da awa q'ije chila kina'o. %eng %spa no sientes sol. P jah? %mor jah? %eng %spa que. *C9-25 Rik ama q'ije chila. %mor ama q'ije chila. %eng %spa no hace sol alli. P q'ij taj. %mor q'ij taj. %eng %spa no hace. Rik q'iij k'ula le'. %mor q'iij k'ula le'. %eng %spa es sol eso. Ca q'iij. = q'iij. %mor q'iij. %eng %spa sol. P pa ma q'ij taj a Carlos? %mor pa ma q'ij taj a Carlos? %eng %spa no es sol Carlos. Ca q'ij. = q'ij. %mor q'ij. %eng %spa sol. P q'iij taj. %mor q'iij taj. %eng %spa no es sol. Ca q'ij taj. = q'ij taj. %mor q'ij taj. %eng %spa no es sol. C a utz le q'ij. %mor a utz le q'ij. %eng %spa te gusta el sol. Ca qiij. = q'iij. %mor q'iij. %eng %spa sol. C a utz. %mor a utz. %eng %spa si esta bien. P ja. %mor ja. %eng %spa que. C a utz le q'ij. %mor a utz le q'ij. %eng %spa te gusta el sol. Ca k'oo ta puwi. = k'oo ta puwi. %mor /k'o: ta a-puwi. %eng %spa no hay tu sombrero. C k'oo taj. %mor k'oo taj. %eng %spa no hay. Ca tzaq wih. = jawii xtzaq wih? %mor *jawii *x-0/tzaq wi-h? %eng %spa donde se perdio. C k'o pu wa, k'o paja. %mor k'o pu wa, k'o paja. %eng %spa esta en la casa. P k'o pa rachoch cha'. %mor k'o pa rachoch cha'. %eng %spa esta en su casa dice. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C k'o pa wa choch. %mor k'o pa wa choch. %eng %spa esta en tu casa. P k'o pa rachoch cha'. %mor k'o pa rachoch cha'. %eng %spa esta en su casa dice. Ca k'oo ne nupuwi in. = k'oo ne nupuwi in. %mor /k'o: ne nu-puwi in. %eng %spa yo tengo mi sombrero. C a utz kinkoj la puwi'. %mor a utz kinkoj la puwi'. %eng %spa voy a usar tu sombrero. Ca kojo'. = chakojo'. %mor *ch-0-*a/koj-o'. %eng %spa usalo. C utz. %mor utz. %eng %spa bien. Ca m, le. = m, le. %mor m, le. %eng %spa ese. *C9-26 Ak'al chakojo k'ute. %mor chakojo k'ute. %eng %spa usalo pues. Ca akojo mpe at. = chakoj mpe at. %mor *ch-0-a/koj-o mpe at. %eng %spa usalo ud. P tawen, chakojompe ate weine. %mor tawen, chakojompe ate weine. %eng %spa esta bien, usa el mio. Ca ah noh. = ah noh. %mor ah noh. %eng %spa ah no. C no'. %mor no'. %eng %spa no. P n kawaj taj? %mor n k-0-aw/aj ta-j? %eng %spa no lo quiero. Ca kuwaj taj. = kuwaj taj. %mor k-0-inw/aj ta-j. %eng %spa no lo quiero. P mas chenka lawe at e' le'. %mor mas chenka lawe at e' le'. %eng %spa es mejor el tuyo. C a utz kawilo? %mor a utz kawilo? %eng %spa te gusta. P chakompe chelal kante'la. %mor chakompe chelal kante'la. %eng %spa usalo a Candelaria. Ca ay k'oo usatinle'. = ay k'oo ukalsetine le'. %mor ay /k'o: u-kalsetine le'. %eng %spa tiene calcetines. C k'oo nu su calcetines ak'o le, le at. %mor k'oo nu su calcetines ak'o le, le at. %eng %spa tengo calcetines, tiene ud. Ca k'oo usapat, k'oo taj, tzaqik. = k'oo usapat, k'oo taj, tzaqik. %mor /k'o: u-sapat, /k'o: ta-j, *x-0/tzaq-ik. %eng %spa tiene zapatos, no tiene se perdio. C xtzaqik, nk'oo paja, nk'ota pajah. %mor xtzaqik, nk'oo paja, nk'ota pajah. %eng %spa se cayo, esta en casa, no esta en casa. Ca ko taj, k'oo nu sapat pa jah. = ko taj, k'oo nu sapat pa jah. %mor /k'o: ta-j, /k'o: nu-sapat pa jah. %eng %spa no hay tengo zapato en la casa. Ca wech in, wech in. = wech in, wech in. %mor wech in, wech in. %eng %spa es mio, es mio. P axaq xewi la sapat. %mor axaq xewi la sapat. %eng %spa solo tu zapato. Ca k'ama pix chupam e nuwota. = kenk'ama pix chupam e nuwota. %mor *k-0-*e-*in/k'am-a pix chi-u-pam e nu-wota. %eng %spa voy a traer tomate en mi bote. Ca chapa te'l. = chachapa al te'l. %mor *ch-0-*a/chap-a *al te'l. %eng %spa agarralo Candelaria. Ak'al jeqakima la b'a loq. %mor j-0-e-qa/k'am-a la b'a la-oq. %eng %spa anda a traerlo. Ixoq ma k'o taj. %mor ma /k'o: ta-j. %eng %spa no hay. Ak'al jek'amala xe le kab'al. %mor jek'amala xe le kab'al. %eng %spa vaya a traerlo debajo de la choza. P mas tranquilo jub'iq chuwach al chay. %mor mas tranquilo jub'iq chuwach al chay. %eng %spa es mas tranquilo que Rosario. C mas tranquilo jub'iq ah je, nk'ota lor. %mor mas tranquilo jub'iq ah je, nk'ota lor. %eng %spa un poco mas tranquilo. Ca le', le'. = le', le'. %mor le', le'. %eng %spa ese. P ay chakojo k'ut. %mor ay chakojo k'ut. %eng %spa usalo pues. *C9-27 Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P chakojo k'ut. %mor chakojo k'ut. %eng %spa usalo pues. Ca xa alleb'es. = xa alreb'es. %mor xa alreb'es. %eng %spa es al reves. C a k'o le naj chikop chupam. %mor a k'o le naj chikop chupam. %eng %spa esta el animalito adentro. Ca k'o taj. = k'o taj. %mor /k'o: taj. %eng %spa no esta. C k'otaj jas uwach seguro. %mor k'otaj jas uwach seguro. %eng %spa no esta que es, seguro. Ca ma loq. = chama loq. %mor *ch-0-*a/ma la-oq. %eng %spa traigalo. C a sweter. %mor a sweter. %eng %spa sueter. Ca ekeb' pule', le'. = ekeb' pule', le'. %mor ekeb' pule', le'. %eng %spa son 2 esos. C chakoj k'ut. %mor chakoj k'ut. %eng %spa usalo pues. Ak'al kojo k'ut la sapat. %mor kojo k'ut la sapat. %eng %spa usa tu zapato. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C chakoj k'ut la sapat. %mor chakoj k'ut la sapat. %eng %spa usa tu zapto. Ca le', ma kel taj e', ma kel taj e'. = le', ma kel taj e', ma kel taj e'. %mor le', ma k-0/el ta-j e'. %eng %spa no sale, no sale. C makel taj. %mor makel taj. %eng %spa no sale. C makel taj, xaq aretaq xk'is le cinta. %mor makel taj, xaq aretaq xk'is le cinta. %eng %spa no sale, cuando termina la cinta. Ca kisik. = xk'isik. %mor *x-0/k'is-ik. %eng %spa se termina. C xkis le june. %mor xkis le june. %eng %spa se termino el uno. P k'atena we xk'isik le wena kasutin. %mor k'atena we xk'isik le wena kasutin. %eng %spa cuando se termina, talves da vueltas todavia. P chik tonee tek'uri kawalijite eriri. %mor chik tonee tek'uri kawalijite eriri. %eng %spa entonces se levanta esto. P kawil impele kamik, jawi k'u. %mor kawil impele kamik, jawi k'u. %eng %spa lo vas ha ver ahora, donde. P enaq wi la tat. %mor enaq wi la tat. %eng %spa se fue tu papa. Ca kel wi wa le, le ch'ab'al. = kel wi wa le, ch'ab'al. %mor k-0/el wi wa le, /ch'aw-b'al. %eng %spa tiene que salir la palabra. P a kelik. %mor a kelik. %eng %spa sale. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. *C9-28 P kelik. %mor kelik. %eng %spa sale. Ca chili'. = chiri'. %mor chiri'. %eng %spa aqui. Ca kawil pe na te'l. = kawil impe na al te'l. %mor k-0-aw/il impe na *al te'l. %eng %spa lo vas a ver Candelaria. Ca chapa le nusapat. = chachapa le nusapat. %mor *ch-0-*a/chap-a le: nu-sapat. %eng %spa agarra mi zapato. P chakojo. %mor chakojo. %eng %spa usalo. Ca ah no'. = ah no'. %mor ah no'. %eng %spa ah no. C chakojo. %mor chakojo. %eng %spa usalo. P jasche, jasche. %mor jasche, jasche. %eng %spa porque, porque. Ca no'. = no'. %mor no'. %eng %spa no. C jasche. %mor jasche. %eng %spa porque. P kinkoj b'a in. %mor kinkoj b'a in. %eng %spa lo voy usar yo. C kinkoj b'a in. %mor kinkoj b'a in. %eng %spa lo voy a usar yo. C kinkoj b'a in. %mor kinkoj b'a in. %eng %spa lo voy a usar yo. Ca kojo'. = chakojo'. %mor *ch-0-*a/koj-o'. %eng %spa usalo. Ca eloj kule kejoh. = reloj k'ule kakojo le'. %mor reloj k'ule *k-0-*a/koj-o *le'. %eng %spa es reloj el que usas. Ca ijo le'. = kakojo le'. %mor *k-0-*a/koj-o le'. %eng %spa usa el. C a utz kinkojo'. %mor a utz kinkojo'. %eng %spa mejor si lo uso. Ca jun awe a pele. = jun awe a pele. %mor jun awe a pele. %eng %spa el tuyo Felipe. Ca akojo ut e kawe'. = chakojo k'ut e lawe. %mor *ch-0-a/koj-o k'u-t e le: aw-e. %eng %spa usa el tuyo. P kinkojo piri, kinkojo piri xare nu qab'. %mor kinkojo piri, kinkojo piri xare nu qab'. %eng %spa lo uso pero, lo usa para mi mano. Ca akojo lawe'. = chakojo lawe'. %mor *ch-0-a/koj-o le: aw-e'. %eng %spa usa el tuyo. C ah xaq xewi nuq'ab'. %mor ah xaq xewi nuq'ab'. %eng %spa solo mi mano. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? C nuq'ab', xaq puwi', jun puwi nu q'ab'. %mor nuq'ab', xaq puwi', jun puwi nu q'ab'. %eng %spa mi mano, sobre sobre mi mano. Ca le wi'. = puwi'. %mor puwi'. %eng %spa el pelo. C le naj tz'ikin. %mor le naj tz'ikin. %eng %spa el pajarito. P jasche xawesaj a Carlos. %mor jasche xawesaj a Carlos. %eng %spa porque lo sacastes Carlos. *C9-29 Ca pele, saj ut te'l. = impe le saj k'ut al Te'l. %mor impe le /saj k'u-t *al Te'l. %eng %spa mira, venga Candelaria. Ca le' m, le'. = le' m, le'. %mor le' m, le'. %eng %spa ese. C chaj kojo at. %mor chaj kojo at. %eng %spa usa ud. Ca ay. = ay. %mor ay. %eng %spa ay. P no mare taj. %mor no mare taj. %eng %spa no es ella. C are taj. %mor are taj. %eng %spa no es. P are le jun chike. %mor are le jun chike. %eng %spa es el otro. C le jun chik. %mor le jun chik. %eng %spa el otro. P jah. %mor jah. %eng %spa que. Ca ma kok taj. = ma kok taj. %mor ma k-0/ok ta-j. %eng %spa no entra. Akal nawiyej na. %mor *k-in-aw/iye'-j na. %eng %spa espera. Akal kenyala na kan aswetra pa jah. %mor k-0-e-in/ya' la na kan a-swetra pa jah. %eng %spa tiene que dejar su sueter en la casa. Ca aya chi jun. = chaya chi jun. %mor *ch-0-a/ya' chi jun. %eng %spa da otro. Ak'al ay chawaqanisaj. %mor ay ch-0-aw/aqan-isa-j. %eng %spa subalo. Ca enkojo uk' uko'al. = kunkojo la ruk' e koral. %mor *k-0-e-in/koj-o la *r-uk' e koral. %eng %spa voy a usar con corral. P al Cu'z cha' katzukux atune'. %mor al Cu'z cha' katzukux atune'. %eng %spa Cruz buscan a Antonio. Rik jachin rumal. %mor jachin rumal. %eng %spa por quien. P rumal al kante'l. %mor rumal al kante'l. %eng %spa por Candelaria. Rik tzij k'ute. %mor tzij k'ute. %eng %spa de veras. P xaq, xaq ya upatzik. %mor xaq, xaq ya upatzik. %eng %spa solo, solo de inventar. Rik tzijona la re inaj wich' ala. %mor tzijona la re inaj wich' ala. %eng %spa es que el es ni¤ito. Rik tzijore ate al rij, al rija tata. %mor tzijore ate al rij, al rija tata. %eng %spa es el es, viejo, es viejito. P ka wich' ya'a. %mor ka wich' ya'a. %eng %spa es peque¤o. Rik maja ne kuch'ob' inaj nuxib'al. %mor maja ne kuch'ob' inaj nuxib'al. %eng %spa todavia no sabe mi hermana. Rik jas ku'ano. %mor jas ku'ano. %eng %spa que hace. P jachinoq inaj a Carlos ri. %mor jachinoq inaj a Carlos ri. %eng %spa quien Carlos. *C9-30 Rik linaj a tun. %mor linaj a tun. %eng %spa Antonio. P kaa. %mor kaa. %eng %spa ... C kinwesaj jun nu sweter. %mor kinwesaj jun nu sweter. %eng %spa voy a sacar mi sweter. P umak k'ure lal kante'l kaqab'arik cha. %mor umak k'ure lal kante'l kaqab'arik cha. %eng %spa por Candelaria se embola dice. P umak re lal kante'l kaqab'arik. %mor umak re lal kante'l kaqab'arik. %eng %spa por Candelaria se embola. P tzij. %mor tzij. %eng %spa de veras. Ca ay k'oo akaton e'. = ay k'oo akaton e'. %mor ay /k'o: a-katon e'. %eng %spa tienes camisa. P ja'. %mor ja'. %eng %spa que. C ah je'. %mor ah je'. %eng %spa si. Rik ay pu kaqab'ar a Tun. %mor ay pu kaqab'ar a Tun. %eng %spa solo se embola antonio. P iya. %mor iya. %eng %spa si. C jun, jun. %mor jun, jun. %eng %spa 1, 1. P jas uwach ukojome'. %mor jas uwach ukojome'. %eng %spa que tiene puesto. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? P jas uwach ukojom. %mor jas u-wach u/koj-om. %eng %spa que tiene puesto. Ca ch'ob' taj. = ma kinch'ob' taj. %mor *ma *k-0-*in/ch'ob' ta-j. %eng %spa ya no lo se. P katon. %mor katon. %eng %spa camisa tipica. Ca katon. = katon. %mor katon. %eng %spa camisa tipica. C nk'ule at? %mor nk'ule at? %eng %spa y ud. Ca k'oo awoxa'. = k'o ab'orxa. %mor /k'o: a-b'orxa. %eng %spa tiene bolsa. C jas uwach? %mor jas uwach? %eng %spa que es. Ca le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. P ub'orxa. %mor ub'orxa. %eng %spa su bolsa. C le jun nu b'olsa, k'o jun wuj. %mor le jun nu b'olsa, k'o jun wuj. %eng %spa mi bolsa, hay un papel. C chu pame'. %mor chu pame'. %eng %spa adentro. P chawila k'ula lib'ra a Carlos. %mor chawila k'ula lib'ra a Carlos. %eng %spa mira tu libro Carlos. *C9-31 Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C akat kowin katetz, kasik'ij. %mor akat kowin katetz, kasik'ij. %eng %spa puedes leer. C le wuj. %mor le wuj. %eng %spa el libro. Ca k'o ta chik. = k'o ta chik. %mor /k'o: ta chi-k. %eng %spa ya no hay. P jawii x'o wih? %mor jawii x-0/b'e: wi-h? %eng %spa donde se fue. C k'oolik. %mor k'oolik. %eng %spa hay. P akat kowinik kasik'ij uwach cha'. %mor akat kowinik kasik'ij uwach cha'. %eng %spa puedes leerlo. Ca a k'o 'ajil. = a k'oo arajil. %mor a /k'o: *a-rajil. %eng %spa tienes dinero. C xa jun, cincuenta kinchomaj. %mor xa jun, cincuenta kinchomaj. %eng %spa solo una, cincuenta junto. Ca le 'ajil. = le rajil. %mor le: rajil. %eng %spa el dinero. P jachin chike'? %mor jachin chike'? %eng %spa cual. Ca le 'ajil. = le rajil. %mor le: rajil. %eng %spa el dinero. P ak'o arajil ya'. %mor ak'o arajil ya'. %eng %spa tienes dinero. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P le in. %mor le in. %eng %spa yo. Ca ay kuwach ut lale'. = jas k'u wach ale le'. %mor jas k'u wach ale le'. %eng %spa que es eso. C numulq'ab'. %mor nu-mulq'ab'. %eng %spa mi anillo. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. C nu muqi, mulq'ab'. %mor nu muqi, mulq'ab'. %eng %spa mi anillo. Ca kawesaj. = kawesaj. %mor k-0-aw/esa-j. %eng %spa lo quitas. C makin kowin taj. %mor makin kowin taj. %eng %spa no puedo. P kel taj. %mor kel taj. %eng %spa no sale. C kin kowin taj. %mor kin kowin taj. %eng %spa no lo puedo. P chasik'ij k'u pana wanab'. %mor chasik'ij k'u pana wanab'. %eng %spa llama a tu hermana. Ca sa'aj dih wila naj wuuj. = sa'aj dih chawila linaj wuuj. %mor /sa'aj dih *ch-0-aw/il-a *le: inaj wuuj. %eng %spa venga a ver un cuadernito. Ca sa'aj, sa'aj awila naj wuj. = sa'aj, sa'aj awila naj wuj. %mor /sa'aj *ch-0-aw/il-a naj wuj. %eng %spa venga a ver el cuadernito. *C9-32 C saj pe. %mor saj pe. %eng %spa venga. P a awanab' a Carlos. %mor a awanab' a Carlos. %eng %spa tu hermana Carlos. Ca te'l. = al te'l. %mor *al te'l. %eng %spa Candelaria. Ak'al m. %mor m. %eng %spa m. Ca ab', ach'ob'oh as uwach e li'. = kach'ob'o jas uwach e ri'. %mor *k-0-a/ch'ob'-o jas u-wach e ri'. %eng %spa sabes que es esto. Ak'al katon. %mor katon. %eng %spa camisa tipica. Ca katon i'. = katon i'. %mor katon i'. %eng %spa camisa tipica. C nkuch'ob'o. %mor nkuch'ob'o. %eng %spa lo sabe. Ca jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. P ak'o awe at? %mor ak'o awe at? %eng %spa tiene sed. Ca taj. = k'o taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng %spa no tengo. P jasche'. %mor jasche'. %eng %spa porque. Ca k'oolik. = k'oolik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa tengo. P jawii k'umi le'. %mor jawii k'umi le'. %eng %spa donde esta. Ca k'oo pa jah. = k'oo pa jah. %mor /k'o: pa jah. %eng %spa esta en la casa. P a junam ruk' ale'. %mor a junam ruk' ale'. %eng %spa igual que eso. P junam ruk' ale junam taj. %mor junam ruk' ale junam taj. %eng %spa igual que es, no es igual. Ca junam. = junam. %mor junam. %eng %spa igual. P junam. %mor junam. %eng %spa igual. C junam, xa junam. %mor junam, xa junam. %eng %spa igual, solo uno. P kawalij taj. %mor k-0/walij ta-j. %eng %spa no lo ves. Ca awalij. = kawalijik. %mor k-0/walij-ik. %eng %spa se levanta. P a k'oo k'a laq at a Carlos. %mor a /k'o: k'a a-laq at a Carlos. %eng %spa tiene ud. P que comprar Carlos. %mor que comprar Carlos. %eng %spa Ca jah. = jah. %mor jah. %eng %spa que. P ak'o alaq. %mor ak'o alaq. %eng %spa tiene trastos. Ca jachike'. = jachike'. %mor jachike'. %eng %spa cual. *C9-33 P ak'o alaq at pajah junam ruk'e june'. %mor ak'o alaq at pajah junam ruk'e june'. %eng %spa tiene trastos en la casa igual que estas. Ca lenaj jun, mame qeb'al jun. = junam ruk' e q'eb'al le jun. %mor junam r-uk' e q'eb'al *le: jun. %eng %spa igual que esta tinaja el uno. Ca k'oolik k'oo laq. = k'oolik k'oo laq. %mor /k'o:-l-ik /k'o: laq. %eng %spa hay, hay trastos. Ca te'l awila laq, le'. = al te'l chawila e laq, le. %mor *al te'l *ch-0-aw/il-a *e: laq, le. %eng %spa Candelaria miralo. P la k'ute', junam ruk'e riri? %mor la k'ute', junam ruk'e riri? %eng %spa ya ves, igual que esto. Ca no. = no. %mor no. %eng %spa no. P junam, junam taj. %mor junam, junam taj. %eng %spa igual, igual. Ca no'. = no'. %mor no'. %eng %spa no. P le. %mor le. %eng %spa ese. Ca awe k'u wa le jun mu's e'. = awe k'u wa le jun mu's e'. %mor aw-e k'u wa le jun mu's e'. %eng %spa y es tuyo el ladino. P no xinu'l. %mor no xinu'l. %eng %spa no ladina. C xinul. %mor xinul. %eng %spa ladina. Ca xinu'l. = xinu'l. %mor xinu'l. %eng %spa ladina. P kawilo k'o luwi nimaqe, nimaq uwile. %mor kawilo k'o luwi nimaqe, nimaq uwile. %eng %spa donde tiene el pelo grande, pelo grande. P xinule. %mor xinule. %eng %spa ladina. Ca tz'il, ay ay naj loch' cha'. = tz'il, ay ay naj loch' cha'. %mor tz'il, ay ay naj loch' /cha'. %eng %spa sucia, la nena, dice. P jawi le loch' e'. %mor jawi le: loch' e'. %eng %spa donde esta el nene. Ca le' k'oo ne' loq, k'o ukape utzakom. = le' k'oo ne' loq, k'o ukape utzakom. %mor le' /k'o: ne' la-oq, /k'o: u-kape u-tzakom. %eng %spa estan, tiene nariz. Ca pa le b'o'j cha'. = pa le b'o'j cha'. %mor pa le: b'o'j /cha'. %eng %spa en la olla dice. P la k'ute'. %mor la k'ute'. %eng %spa ya ves. Ca chpa'ay. = chpa'ay. %mor chpa'ay. %eng %spa ........ C a kach'ob'oh jas kawaj kuwaj. %mor a kach'ob'oh jas kawaj kuwaj. %eng %spa sabes que quieres, quiere. C karaj le le jun ak'e. %mor karaj le le jun ak'e. %eng %spa la gallina. C le jun ak' ka'e pa le k'ulanem. %mor le jun ak' ka'e pa le k'ulanem. %eng %spa la gallina se va al casamiento. *C9-34 C pale jun k'ulanem pero tz'il. %mor pale jun k'ulanem pero tz'il. %eng %spa en el casamiento, pero esta sucio. Ca k'o ak' chiri. = k'o ak' chiri. %mor /k'o: ak' chiri. %eng %spa hay una gallina aqui. C tz'il utzam kawilo. %mor tz'il utzam kawilo. %eng %spa esta sucia la nariz. Ca wi leh? = jawi lee? %mor jawi le:? %eng %spa donde esta. P kawilo tz'il utzame cha. %mor kawilo tz'il utzame cha. %eng %spa ves que su nariz esta sucia. Ca k'oolik. = k'oolik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C y kub'ij chele, chele qayes. %mor y kub'ij chele, chele qayes. %eng %spa y dice al, a la hierba. Ca k'isik. = xk'isik. %mor *x-0/k'is-ik. %eng %spa se termino. C ah xk'isik taj. %mor ah xk'isik taj. %eng %spa no se termino. P maja. %mor maja. %eng %spa todavia no. C maja ya kasutinik. %mor maja ya kasutinik. %eng %spa todavia no da vueltas. C pero kub'ij chele, ah q'ayes. %mor pero kub'ij chele, ah q'ayes. %eng %spa pero le dice al, a la hierba. C q'ayes chachj le nu tzam. %mor q'ayes chachj le nu tzam. %eng %spa hierba limpia a mi nariz. C pero le q'ayes makawaj taj. %mor pero le q'ayes makawaj taj. %eng %spa pero la hierba no quiere. Ca jun q'eq. = jun q'eq. %mor jun q'eq. %eng %spa un negro. C ma karaj taj. %mor ma karaj taj. %eng %spa no quiere. Ca ki' k'oo chilij e'. = a ki' k'oo chirij e'. %mor *a ki' /k'o: chi-r-ij e'. %eng %spa mira hay sobre. P chin chike'. %mor chin chike'. %eng %spa cual. Ca m jun sapate'. = jun sapate'. %mor jun sapate'. %eng %spa un zapato. P m xawesaj. %mor m xawesaj. %eng %spa quitalo. Ca m aweilo le jun k'oolik e, le'. = ama kawilo le jun k'olik e. %mor ama *k-0-aw/il-o le: jun /k'o:-l-ik e. %eng %spa acaso no ves, hay uno. P jasche xawesaj. %mor jasche xawesaj. %eng %spa porque lo quitastes. P janchike le utz, are utze k'oo. %mor janchike le utz, are utze k'oo. %eng %spa cual es bueno, es mejor. P asapate o are utze nk'otaj. %mor asapate o are utze nk'otaj. %eng %spa tienes zapato, es mejor que no hay. Ca ux taj. = utz' e n k'oo taj. %mor utz' e *n /k'o: ta-j. %eng %spa no esta bien. P chinchike le ma utz taj? %mor chinchike le ma utz taj? %eng %spa cual no esta bien. *C9-35 C jachike. %mor jachike. %eng %spa cual. Ca ay inaj lili'. = inaj riri'. %mor inaj riri'. %eng %spa esto. C ah je, inaj b'upon. %mor ah je, inaj b'upon. %eng %spa ah si, la. Ca inaj pon. = inaj popon. %mor inaj popon. %eng %spa al pompon. C ahje' kiya le noj b'oton. %mor ahje' kiya le noj b'oton. %eng %spa si, son muchos el boton. C chirij le june. %mor chirij le june. %eng %spa sobre ese uno. Ca k'ote, k'o ta chik kasutinik. = k'ote, k'o ta chik kasutinik. %mor /k'o: ta, /k'o: ta chi-k k-0/suti-n-ik. %eng /exist NEG /exist NEG more-T INCOMP-3A/turn-ABS-TIV. %spa no hay ya no hay quien de vueltas. C k'oo taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay. Ca taj. = k'o taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng %spa no hay. C k'o taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay. Ca k'oolik. = k'oolik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C ah k'oolik. %mor ah k'oolik. %eng %spa hay. Ca ay le. = ay le. %mor ay le. %eng %spa ay ese. P jawii k'u enaq wi la tat. %mor jawii k'u enaq wi la tat. %eng %spa donde se fue. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P jawii enaq wi la tat? %mor jawii enaq wi la tat? %eng %spa donde se fue tu papa. Ca naq pa juyub'. = enaq pa juyub'. %mor /*b'e:-inaq pa juyub'. %eng %spa se fue al monte. P jas xu'ana. %mor jas xu'ana. %eng %spa que fue hacer. Ca mik. = nik. %mor nik. %eng %spa saber. P ja. %mor ja. %eng %spa que. Ca k'oo taj. = k'oo taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa nada. P iya'. %mor iya'. %eng %spa asi. C ak'oo a sut. %mor ak'oo a sut. %eng %spa tienes pa¤uelo. Ca k'oo taj. = k'oo taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa nada. P a k'o a sut cha'. %mor a k'o a sut cha'. %eng %spa tienes pa¤uelo dice. Ca k'oo asut at. = k'oo asut at. %mor /k'o: a-sut at. %eng %spa tiene pa¤uelo ud. *C9-36 C k'oo pajah. %mor k'oo pajah. %eng %spa esta en casa. Ca k'oo asut at. = k'oo asut at. %mor /k'o: a-sut at. %eng %spa tiene pa¤uelo ud. C n k'olik. %mor n k'olik. %eng %spa tengo. Ca ay pe' apach. = ay xpe' apach. %mor ay *x-0/pet a-pach. %eng %spa viene tu padre. C pa wachoch. %mor pa wachoch. %eng %spa en tu casa. Ca jun chucho, jela ta. *** = kinawiyej na jun rata. %mor k-in-aw/iye'-j na jun rata. %eng %spa esperame un rato. P jah? %mor jah? %eng %spa que. Ca kenyo'oj, oy oy kowinik. = kenyo'oj, oy oy kowinik. %mor k-0-e-in/yo'o-j, oy oy *k-*in/kowin-ik. %eng %spa lo voy a arrear, puedo. Ca kowinik kincha'. = kowinik kincha'. %mor *k-*in/kowin-ik k-in/cha'. %eng %spa puedo, digo. C xelb'i le tz'i. %mor xelb'i le tz'i. %eng %spa sale el perro. P jas pu, jas pub'i. %mor jas pu, jas pub'i. %eng %spa que es, como se llama. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P jas ub'i. %mor jas ub'i. %eng %spa como se llama. Ca ele natah. = re le natah. %mor *r-e le natah. %eng %spa es de Nata(nombre). P jas ub'i le tz'i. %mor jas ub'i le tz'i. %eng %spa como se llama el perro. Ca ape chik la' jun tij. = kape chi jutij la. %mor *k-0/pet chi-!k jutij la. %eng %spa viene otra vez. P jas ub'i. %mor jas ub'i. %eng %spa como se llama. Ca keq' naq'. = kinaq'. %mor kinaq'. %eng %spa frijol. Ca le', awilom le', le'. = le', awilom le', le'. %mor le', aw/il-om le', le'. %eng %spa lo has visto, ese. C jas uwach le june'. %mor jas uwach le june'. %eng %spa que es uno. Ca kinaq'. = kinaq'. %mor kinaq'. %eng %spa frijol. C kinaq'. %mor kinaq'. %eng %spa frijol. Ca kinaq'. = kinaq'. %mor kinaq'. %eng %spa frijol. C ak'oole kinaq chirij. %mor ak'oole kinaq chirij. %eng %spa esta el frijol detras. Ca k'oolik. = k'oolik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa fuego. P maja'. %mor maja'. %eng %spa todavia no. *C9-37 C k'olik. %mor k'olik. %eng %spa hay. P amaja lu wach? %mor amaja lu wach? %eng %spa todavia no su cara. Ca maja'. = maja'. %mor maja'. %eng %spa todavia no. C k'iyo le kinaq', kiya le kinaq. %mor k'iya le kinaq', kiya le kinaq. %eng %spa es mucho el frijol, es mucho el frijol. Ca k'oo ta chi nu ke nupuwi'. = ma k'oo ta chi le nupuwi'. %mor *ma /k'o: ta chi *le: nu-puwi'. %eng %spa ya no tengo el sombrero. C ah k'ootaj. %mor ah k'ootaj. %eng %spa no tengo. P uy k'oo b'a nik'aj. %mor uy k'oo b'a nik'aj. %eng %spa hay frijol. Ca k'oo ta chi nupuwi'. = k'oo ta chi nupuwi'. %mor /k'o: ta chi nu-puwi'. %eng %spa ya no tengo sombrero. C jawii k'owi la puwi'. %mor jawii k'owi la puwi'. %eng %spa donde esta tu sombrero. P Carlos, Carlos. %mor Carlos, Carlos. %eng %spa Carlos, Carlos. Ca chawij. = chawij. %mor chi-aw-ij. %eng %spa sobre ud. C jawii k'owi la puwi'. %mor jawii k'owi la puwi'. %eng %spa donde esta tu sombrero. Ca chawij. = chawij. %mor chi-aw-ij. %eng %spa detras de. C xk'is la puwi'. %mor xk'is la puwi'. %eng %spa se termino de tu sombrero. Ca le', chawij e'. = le', chawij e'. %mor le', chi-aw-ij e'. %eng %spa detras ve. C le chawesaj ah le june'. %mor le chawesaj ah le june'. %eng %spa quita el uno. Ca chawij, awesaj. = chawij, chawesaj. %mor chi-aw-ij, *ch-0-aw/esa-j. %eng %spa quita. Achi b'ay enan. %mor b'ay enan. %eng %spa vaya adios. Ca wesaj. = chawesaj. %mor *ch-0-aw/esa-j. %eng %spa quitalo. P jachina le a a Carlos da a Carlos. %mor jachina le a a Carlos da a Carlos. %eng %spa cual es Carlos, Carlos. Ca awesaj e tem. = chawesaj e tem. %mor *ch-0-aw/esa-j e: tem. %eng %spa quita la silla. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P jachin ale lee? %mor jachin ale lee? %eng %spa quien es ese. Ca wi leh. = jawi le. %mor jawi le. %eng %spa donde esta. *C9-38 P le x'eke'. %mor le x'eke'. %eng %spa se fue. C kawesaj. %mor kawesaj. %eng %spa quitalo. Ca ay le'. = ay le'. %mor ay le'. %eng %spa ay ese. C ah k'oolike. %mor ah k'oolike. %eng %spa hay. Ca atijo'. = katijo'. %mor *k-0-a/tij-o'. %eng %spa lo comes. C k'oolike. %mor k'oolike. %eng %spa hay. Ca li koj in, tijo'. = ri kinkoj in, katijo'. %mor ri *k-0-*in/koj in, *k-0-*a/tij-o'. %eng %spa lo uso yo, lo comes. Ca uch in. = utz in. %mor utz in. %eng %spa mejor yo. C makinkowin. %mor makinkowin. %eng %spa no puedo. Ca intij in. = kintij in. %mor *k-0-in/tij in. %eng %spa lo como yo. Ca intij in. = kintij in. %mor *k-0-in/tij in. %eng %spa lo como yo. P jachin k'oj chaq'e le si'le. %mor jachin k'oj chaq'e le si'le. %eng %spa de quien es la le¤a. Ca qila', si', si'. = qila', si', si'. %mor *k-0-q/il-a', si', si'. %eng %spa veamos le¤a. Ca Tun, atun, jo', jo'. = Tun, atun, jo', jo'. %mor tun, a tun, /jo'. %eng %spa Antonio vamos. Ca enaq chili'. = enaq chiri'. %mor /b'e:-inaq chiri'. %eng %spa se fue aqui. Rik Carlos jat ruke Pelipe. %mor Carlos jat ruke Pelipe. %eng %spa Carlos, vaya con Felipe. Rik jawi xtaj e wuje. %mor jawi xtaj e wuje. %eng %spa anda a ver el libro. P saj k'ut a Carlos. %mor saj k'ut a Carlos. %eng %spa venga pues Carlos. Rik jat k'ut cha kcha la le pelipe. %mor jat k'ut cha kcha la le pelipe. %eng %spa vaya pues dice, Felipe. Ca tun. = a tun. %mor *a tun. %eng %spa Antonio. *xk'is le nabe uwach e cinta C-9. *C9-39 Ca a tun, a tun ela mpe'. = a tun chawila mpe'. %mor a tun *ch-0-*aw/il-a mpe'. %eng %spa Antonio mira pues. Ca a tun, uy a tun. = a tun, uy a tun. %mor a tun, uy a tun. %eng %spa Antonio, Antonio. Ca a tun, a utz awila at a lih. = a tun, a utz kawil at e rih? %mor a tun, a utz *k-0-aw/il-!a at e: rih? %eng %spa te gusta esto. Rik utz. %mor utz. %eng %spa bien. Rik ala, ma ta ke tu kok k'ax kamulij. %mor ala, ma ta ke tu kok k'ax kamulij. %eng %spa no te pares, peor si se. Rik lexot chuxe. %mor lexot chuxe. %eng %spa quebran las tejas debajo de ti. Rik linaj taq che. %mor linaj taq che. %eng %spa los arboles. C jun ch'ich' kacha' jun camion. %mor jun ch'ich' kacha' jun camion. %eng %spa un carro diga, un camion. P camion k'oo chiri'. %mor camion k'oo chiri'. %eng %spa camion hay aqui. C jun llaves chik. %mor jun llaves chik. %eng %spa otra llave. P jawi xuk'ama wi le si'cha, jachin. %mor jawi xuk'ama wi le si'cha, jachin. %eng %spa donde se fue a traer la le¤a, quien. P ajchoqe le si' dah? %mor ajchoqe le si' dah? %eng %spa es la le¤a. Rik qech uj. %mor qech uj. %eng %spa es de nosotros. P che le juntira le? %mor che le juntira le? %eng %spa la otra vez? Rik no, contodo ke la Tune'. %mor no, contodo ke la Tune'. %eng %spa no, con el de Antonio. Chofer mi jewari, carro cab'ra. %mor mi jewari, carro cab'ra. %eng %spa aqui, carro cabra. Rik jun monton ak'alab'i'. %mor jun monton ak'alab'i'. %eng %spa un monton de ni¤os. P saj k'ut a Carlos. %mor saj k'ut a Carlos. %eng %spa venga pues Carlos. Ak'al ah, xul le aq, xul le aq. %mor ah, xul le aq, xul le aq. %eng %spa llego la gallina, llego la gallina. C jas uwach la le', jas? %mor jas uwach la le', jas? %eng %spa que es eso? que. Ca q'ante'l cha', ay, ay. = q'ante'l cha', ay, ay. %mor q'ante'l /cha', ay, ay. %eng %spa un Cantel dice, ay. Rik jayuqub'a kan jewari, chuxu k'ut. %mor jayuqub'a kan jewari, chuxu k'ut. %eng %spa amarralo por alla al lado. Rik eja, a Carlos cha. %mor eja, a Carlos cha. %eng %spa Carlos dice. Ak'al Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. Rik chaltzijona k'ut, ke'e la le Pelipa le. %mor chaltzijona k'ut, ke'e la le Pelipa le. %eng %spa habla pues, se va Felipe. P saj k'ut. %mor saj k'ut. %eng %spa venga pues. *C9-40 C saj k'ut a Carlos. %mor saj k'ut a Carlos. %eng %spa venga pues Carlos. Rik2 xt dah cha'. %mor xt dah cha'. %eng %spa muchacho dice. Rik ay, nan, x'eke jun a Carlos. %mor ay, nan, x'eke jun a Carlos. %eng %spa ay, se¤ora se fue Carlos. C a Carlos. %mor a Carlos. %eng %spa Carlos. P a Carlos. %mor a Carlos. %eng %spa Carlos. Ak'al ay, le watita. %mor ay, le watita. %eng %spa ay, mi abuelita. Ca a tet. = a tet. %mor a tet. %eng %spa a si. Rik xiab'a e keb' al Juana le. %mor xiab'a e keb' al Juana le. %eng %spa dale a Juana. Ixoq xul a Tol linaj asi', k'o inaj a si' le. %mor xul a Tol linaj asi', k'o inaj a si' le. %eng %spa Bartolo, llego tu le¤ita, tienes tu le¤ita. Ixoq a Tol. %mor a Tol. %eng %spa Bartolo. Ach ama xa, ama xa pu kewarik. %mor ama xa, ama xa pu kewarik. %eng %spa acaso que no duermen. Ixoq k'ama b'ik i dah. %mor k'ama b'ik i dah. %eng %spa llevatelo muchacho. P Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. Ixoq jawi k'owi? %mor jawi k'owi? %eng %spa donde esta. Rik a Carlos, ta saj k'ut kacha la Pelipe. %mor a Carlos, ta saj k'ut kacha la Pelipe. %eng %spa Carlos, venga dice Felipe. C Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. Rik ay, no le jun ak'al, xama. %mor ay, no le jun ak'al, xama. %eng %spa ay, la tinaja, creo. Rik kape ta chiwa le jun ak'al. %mor kape ta chiwa le jun ak'al. %eng %spa que ya no viene el ni¤o. Ak'al awe wa, awe wa, awe wa. %mor awe wa, awe wa, awe wa. %eng %spa es tuyo, es tuyo, es tuyo. Ixoq xa ma kape ta chi wa le. %mor xa ma kape ta chi wa le. %eng %spa ya no vendra. Ranab' nk'u a lawe? %mor nk'u a lawe? %eng %spa y el tuyo? Rat manike, b'an awi lale. %mor manike, b'an awi lale. %eng %spa se hizo, que le haga. Ach le we in la lale, uqab' lemob'. %mor le we in la lale, uqab' lemob'. %eng %spa es mio eso, rama de aliso. P saj k'ut. %mor saj k'ut. %eng %spa venga pues. Rat ma xril tala. %mor ma xril tala. %eng %spa lo vio. Ak'al saj k'ut. %mor saj k'ut. %eng %spa venga pues. *C9-41 Ran ay,xel inaj, jachin. %mor ay,xel inaj, jachin. %eng %spa salio el, quien. Rat ay, mare ta lo la. %mor ay, mare ta lo la. %eng %spa ay, creo que no sera. Rik2 al Lipa chawesaj e jun. %mor al Lipa chawesaj e jun. %eng %spa Felipa quita el uno. Ran al Lipa k'ut chi'. %mor al Lipa k'ut chi'. %eng %spa Felipa dice. Chofer re pa watz ale. %mor re pa watz ale. %eng %spa es tu hermana eso. Rik2 no. %mor no. %eng %spa no. Ca ton, ton, qila'. = a ton, qila'. %mor *a ton, *k-0-q/il-a'. %eng %spa Antonio, veamos. Rik utz kaqa'ano. %mor utz kaqa'ano. %eng %spa hagamos bien. Rik2 utz b'a, kaqa'ano. %mor utz b'a, kaqa'ano. %eng %spa bien, lo hacemos. Rat %mor %eng %spa Ca no inaj. = k'oo inaj. %mor /k'o: inaj. %eng %spa hay un. C jas uwach le june? %mor jas uwach le june? %eng %spa que es ese uno. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? C jas uwach e jun? %mor jas uwach e jun? %eng %spa que es ese uno? P jas uwach ale? %mor jas uwach ale? %eng %spa que es eso. Ca nik. = nik. %mor nik. %eng %spa saber. Rik k'o, k'o la na chi la, le re lal Santa le. %mor k'o, k'o la na chi la, le re lal Santa le. %eng %spa que esto alli, la hija de Santa. C jas uwach ku'anoh? %mor jas uwach ku'anoh? %eng %spa que hace? Ca si'. = si'. %mor si'. %eng %spa le¤a. C jun si'. %mor jun si'. %eng %spa una le¤a. Ak'al k'oo si chupam, kalcha'. %mor k'oo si chupam, kalcha'. %eng %spa tiene le¤a adentro. Ca k'oo si chupam. = k'oo si chupam. %mor /k'o: si' chi-u-pam. %eng %spa tiene le¤a adentro. P saj k'ut. %mor saj k'ut. %eng %spa venga pues. Ca le Tel le, naj ja le, ixtup. = le al Tel le linaj jaale. %mor le al Tel le linaj jaale. %eng %spa la candelaria, la casita. C chin ixtup? %mor chin ixtup? %eng %spa quien Cristobal? P jachin utat? %mor jachin utat? %eng %spa quien es su papa. *C9-42 Ca ay, le jun k'al, no a le si'. = le jun ak'al, no, are le si'. %mor le jun ak'al, no, are le si'. %eng %spa el ni¤o, no es la le¤a. Ca o wakax chupam. = k'oo wakax chupam. %mor /k'o: wakax chi-u-pam. %eng %spa hay vaca adentro. P jachin chike? %mor jachin chike? %eng %spa cual? Ca wakax. = wakax. %mor wakax. %eng %spa vaca. Ran yab'al wakax cha? %mor yab'al wakax cha? %eng %spa para la vaca dice. C jawii k'o wi le wakax?, n k'oota. %mor jawii k'o wi le wakax?, n k'oota. %eng %spa donde esta la vaca?, no hay. C jun wakax. %mor jun wakax. %eng %spa un vaca. Ca kik, ay, chaq pa jalon. = xtzaq b'i pa le jaron. %mor *x-0/tzaq b'i pa *le: jaron. %eng %spa se cayo en el agua. Ca chaqe pa jon lachi'. = xtzaq b'i pale che. %mor *x-0/tzaq b'i pa le: che'. %eng %spa se cayo en el arbol. P saj k'u jewa. %mor saj k'u jewa. %eng %spa venga aca. C jas uwach, Carlos? %mor jas uwach, Carlos? %eng %spa que es, Carlos? Ca aqaj b'ik. = kaqaj b'ik. %mor k-0/qaj b'i-k. %eng %spa se quiebra. P a jun k'u la nan? %mor a jun k'u la nan? %eng %spa tambien su mama. Ca jun. = jun. %mor jun. %eng %spa estaba tambien. C jun. %mor jun. %eng %spa estaba tambien. Ca jun. = jun. %mor jun. %eng %spa estaba. P jawii k'u wi le? %mor jawii k'u wi le? %eng %spa donde esta? Ca tit. = watit. %mor watit. %eng %spa abuelita. Chofer k'o le Pelipa cha. %mor k'o le Pelipa cha. %eng %spa esta Felipe diga. Ca wixk'aq. = wixk'aq. %mor w-ixk'aq. %eng %spa mi u¤a. P wila name? nk'otaje, Carl. %mor wila name? nk'otaje, Carl. %eng %spa donde esta tu mama? no hay Carlos. Ca ay la Tun, ay la Tune'. = ay la Tun, ay la Tune'. %mor ay la Tun, ay la Tune'. %eng %spa Antonio, Antonio. P a Carlos. %mor a Carlos. %eng %spa Carlos. Rat jata'ana, jata'ana, jawi la la. %mor jata'ana, jata'ana, jawi la la. %eng %spa vaya hacerlo, vaya a ver. Rat wetz'ab'al, chatela k'ut, muda. %mor wetz'ab'al, chatela k'ut, muda. %eng %spa tu juguete, quitate muda. C jas xa'ano? %mor jas xa'ano? %eng %spa que hicistes. *C9-43 C a CArlos saj k'ut. %mor a CArlos saj k'ut. %eng %spa Carlos venga. Rat ak'al cha'. %mor ak'al cha'. %eng %spa ni¤o dice. P saj k'ut, we xat riqitaj b'ik. %mor saj k'ut, we xat riqitaj b'ik. %eng %spa venga pues, si te encuentran. C saj k'ut, k'oola powi'? %mor saj k'ut, k'oola powi'? %eng %spa venga pues esta tu sombrero. Ca aya loq aya loq. = chaya loq, chaya loq. %mor *ch-0-a/ya' la-oq. %eng %spa dalo, dalo. Ca k'oo ta chik. = k'oo ta chik. %mor /k'o: ta chi-k. %eng %spa ya no hay. C jawii k'oowih. %mor jawii k'oowih. %eng %spa donde esta. Ca k'oo ta chik. = k'oo ta chik. %mor /k'o: ta chi-k. %eng %spa ya no hay. C jawi k'owi, jawi k'owi. %mor jawi k'owi, jawi k'owi. %eng %spa donde esta, donde esta. C k'owi na wuj, k'otaj. %mor k'owi na wuj, k'otaj. %eng %spa esta el libro, no hay. Ca k'u ta chik. = k'u ta chik. %mor /k'o: ta chi-k. %eng %spa ya no hay. C k'otaj. %mor k'otaj. %eng %spa no hay. Ca taj. = k'o taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng %spa no hay. C jawii k'owih, ma wilom taj. %mor jawii k'owih, ma wilom taj. %eng %spa donde esta, no lo he visto. Ca le', ay le si', chup. = ay le si', xchupik. %mor ay le si', *x-0/chup-ik. %eng %spa se apago. P n k'u lapuwi a carlos? %mor n k'u le: a-puwi' a carlos? %eng %spa y tu sombrero Carlos. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P n k'u lapuwi? %mor n k'u le: a-puwi? %eng %spa y tu sombrero. C la puwi, jawii k'owi la puwi? %mor la puwi, jawii k'owi la puwi? %eng %spa tu sombrero donde esta. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. C jawii b'owih? %mor jawii b'owih? %eng %spa donde esta. P jawi xaya wi, xatzaq b'akan ri. %mor jawi xaya wi, xatzaq b'akan ri. %eng %spa donde lo pusistes, se quedo perdido. C no taj. %mor no taj. %eng %spa no hay. P chata pan che lal kante'l. %mor chata pan che lal kante'l. %eng %spa pidale a Candelaria. Ca k'oolik e. = k'oolik e. %mor /k'o:-l-ik e. %eng %spa hay ve. P y are b'ale ri, awe k'u linaj gorra le. %mor y are b'ale ri, awe k'u linaj gorra le. %eng %spa es esto, son tuyos las gorras. *C9-44 Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P Carlos aweh? %mor Carlos aweh? %eng %spa es tuyo Carlos. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. Ca ke leh, le lee. = ke leh, le lee. %mor k-e leh, le lee. %eng %spa es de ellos eso. Ak'al qasaj. %mor qasaj. %eng %spa bajalo. Rik mariy jasikixtaj lal Lipa. %mor mari'y j-0-a/siki-xtaj le: al Lipa. %eng %spa Maria, llama a Felipe. Rik jawix taj nik'aj a si' kacha chare. %mor jawix taj nik'aj a si' kacha chare. %eng %spa anda a ver, tu le¤a digale. Rik nijimal kasik'ij. %mor nijimal kasik'ij. %eng %spa llamalo, despacio. Ran tawen kapetilob' ri. %mor tawen kapetilob' ri. %eng %spa eso vendra. Ak'al makatoq taj k'ax. %mor makatoq taj k'ax. %eng %spa no llores, peor. P jawile, jawile, jawile ay. %mor jawile, jawile, jawile ay. %eng %spa donde esta, donde esta, donde esta. P jawile'. %mor jawile'. %eng %spa donde esta. Ca k'oo le kax. = k'oo le k'ax. %mor /k'o: le: k'ax. %eng %spa duele. P jawile chayampe loq. %mor jawile chayampe loq. %eng %spa donde esta damelo. Ca kek, ke'ek. = kek, ke'ek. %mor k-e/b'e:-ik. %eng %spa se va. Ak'al ke'ek chi maja ne kel ka na xajab'. %mor k-e/b'e:-ik chi maja ne k-0/el ka na a-xajab'. %eng %spa se dice, todavia no vienes a traer tu zapato. C jas uwach ka'ek, jachike'ek? %mor jas uwach ka'ek, jachike'ek? %eng %spa porque se va, cual? Ak'al ay jolim panoq. %mor ay jolim panoq. %eng %spa poco a poco. P jawile b'ay. %mor jawile b'ay. %eng %spa donde esta vaya. C b'ay. %mor b'ay. %eng %spa vaya. Ak'al b'ay k'ax chi k'ula ay. %mor b'ay k'ax chi k'ula ay. %eng %spa es dolera. P k'ax, k'ax taj. %mor k'ax, k'ax taj. %eng %spa duele, no duele. C a k'ax, ak'ax aqab'? %mor a k'ax, ak'ax aqab'? %eng %spa duele, te duele tu mano. Ca k'oo tel #chik e wixkaq. = k'o chi tel che le wixkaq. %mor /k'o: *chi tel che le: w-ixkaq. %eng %spa ya tiene agujo mi u¤a. P k'ax, k'ax taj. %mor k'ax, k'ax taj. %eng %spa duele, no duele. *C9-45 Ca jun kawesaj. = jun kawesaj. %mor jun k-0-aw/esa-j. %eng %spa quita uno. Ca kawesaj chik. = kawesaj chik. %mor k-0-aw/esa-j chi-k. %eng %spa quitalo otra vez. Ak'al nan we k'ax aq'ab'. %mor nan we k'ax aq'ab'. %eng %spa mama si te duele la mano. C wene k'ax aqab'. %mor wene k'ax aqab'. %eng %spa talves te duele la mano. Ca jo qila le k'ule'. = jo jeqila le chich'. %mor /jo' *j-0-*e-q/il-a le: chich'. %eng %spa vamos a ver el carro. P jah? %mor jah? %eng %spa que. Ca jo qila le k'ik'. = jo jeqila le ch'ich. %mor /jo' *j-0-*e-q/il-a le: ch'ich. %eng %spa vamos a ver el carro. P yamero ne ke'eke'. %mor yamero ne ke'eke'. %eng %spa yamero se va. Ca la tun e'. = la tun e'. %mor le: a tun e'. %eng %spa Antonio. P la k'ut ya kel kana Tune. %mor la k'ut ya kel kana Tune. %eng %spa ya ves, ya sale Antonio. Ca la pich ee. = la pich ee. %mor le: a pich e:. %eng %spa el se¤or. P jah? %mor jah? %eng %spa que. Ca le la pich ee. = le la pich ee. %mor le: !a pich e:. %eng %spa el se¤or. P a pich pub'i'. %mor a pich pub'i'. %eng %spa se llama asi. Ca a pich. = a pich. %mor a pich. %eng %spa se¤or. P iya'. %mor iya'. %eng %spa asi. Ca le' waj. = le' waj. %mor le' waj. %eng %spa mi. P ma jun tab'a la tat. %mor ma jun tab'a la tat. %eng %spa no es uno tu papa. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P majun tab'a la tat pale ch'ich'e. %mor majun tab'a la tat pale ch'ich'e. %eng %spa no estaba tu papa en el carro. Ca m no k'ax. = m no k'ax. %mor m no k'ax. %eng %spa no duele. P jawi x'e wi la re. %mor jawi x'e wi la re. %eng %spa donde se fue el. Ca ay. = ay. %mor ay. %eng %spa ay. P jawile jawile, majeta ka'ana le charele. %mor jawile jawile, majeta ka'ana le charele. %eng %spa donde esta, donde esta no le hagas asi. C ma ka'an taj. %mor ma ka'an taj. %eng %spa no lo hagas. P ay maje ta ka'ana le, chayampeloq. %mor ay maje ta ka'ana le, chayampeloq. %eng %spa no hagas asi, damelo. *C9-46 P je, we xjoch'opin pamoq juntiro b'ay. %mor je, we xjoch'opin pamoq juntiro b'ay. %eng %spa si se quita todo, vaya. P le', xelike. %mor le', xelike. %eng %spa eso, salio. Ca le jun chike'. = le jun chike'. %mor le jun chike'. %eng %spa el otro. P jawile. %mor jawile. %eng %spa donde esta. Ca le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. P nk'ota chike nim. %mor nk'ota chike nim. %eng %spa ya no hay grande. C k'ota chik xa wich'. %mor k'ota chik xa wich'. %eng %spa ya no hay, es peque¤o. P le ay xelb'ik. %mor le ay xelb'ik. %eng %spa salio. Ca k'oo taj. = k'oo taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay. P sajewa, jas uwach k'o pa lab'orxa le. %mor sajewa, jas uwach /k'o: pa le: a-b'orxa le. %eng %spa venga aca, que hay en la bolsa. P tasaj cha kowila mpe loq y laj taq awuj. %mor tasaj /cha' k-0-aw/il-a mpe la-oq y laj taq a-wuj. %eng %spa venga, mira tus libros. P jas uwach ale le', jas uwach? %mor jas uwach ale le', jas uwach? %eng %spa que es eso, que es. C jas uwach k'o pa b'ol, ah. %mor jas uwach k'o pa b'ol, ah. %eng %spa que tienes en la bolsa. Ca wesaj. = chawesaj. %mor *ch-0-aw/esa-j. %eng %spa quitalo. P jawii xak'am wih? %mor jawii xak'am wih? %eng %spa donde lo trajistes. Ca noh. = noh. %mor noh. %eng %spa no. C jas uwach le naj kuent, le'? %mor jas uwach le naj kuent, le'? %eng %spa que es esa cosa. P a kaqesaj e tzu'um chareh? %mor a k-0-q/esa-j e: tzu'um chareh? %eng %spa le vamos a quitar el cuero. P jawii xak'am wih? %mor jawii xak'am wih? %eng %spa donde lo fuistes a traer. Ca loqoh. = xinloq'oh. %mor *x-0-*in/loq'-oh. %eng %spa lo compre. P jah? %mor jah? %eng %spa que. Ca loqoh. = xinloq'oh. %mor *x-0-*in/loq'-oh. %eng %spa lo compre. P jawii. %mor jawii. %eng %spa donde. Ca e le nutat. = re lintat. %mor *r-e le: #in-tat. %eng %spa es de mi papa. Ca tzij k'ut, qana jas ub'i'. = tzij k'ut, qana jas ub'i'. %mor tzij k'u-t, qa/b'an-a jas u-b'i'. %eng %spa de veras, hagamos aqui. P jan chike? %mor jan chike? %eng %spa cual. *C9-47 C chul, chul kub'ij chal. %mor chul, chul kub'ij chal. %eng %spa dice su orin. Ca jas ub'i le jun? = jas ub'i le jun? %mor jas u-b'i le jun? %eng %spa como se llama el uno. C xaq junam. %mor xaq junam. %eng %spa es igual. Ca jas ub'i le jun. = jas ub'i le jun. %mor jas u-b'i le jun. %eng %spa como se llama el uno. C no wuj. %mor no wuj. %eng %spa no, papel. P b'u. %mor b'u. %eng C b'u ah je' b'u. %mor b'u ah je' b'u. %eng %spa si. P chu. %mor chu. %eng %spa hiede. Ca a ib'aj e nub'i loq. = chatz'ib'aj la le nub'i. %mor *ch-0-a/tz'ib'a-j la le: nu-b'i'. %eng %spa escribe tu nombre. P a. %mor a. %eng %spa a. Ca chapa loq. = chachapa loq. %mor *ch-0-*a/chap-a la-oq. %eng %spa agarralo. C jas ub'i. %mor jas ub'i. %eng %spa como se llama. Ak'al jas uwach. %mor jas uwach. %eng %spa que es. P xpe la tz'i, a Carlos le'. %mor xpe la tz'i, a Carlos le'. %eng %spa vino tu perro, Carlos. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P pela tz'i. %mor pela tz'i. %eng %spa vino tu perro. Ca a patz. = a patz. %mor a patz. %eng %spa peludo. P a iwe ix? %mor a iwe ix? %eng %spa es de ustedes. C atz'i at? %mor atz'i at? %eng %spa es tu perro. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P atz'i, ate jun june. %mor atz'i, ate jun june. %eng %spa es tu perro, es ud. el uno. Ca nu tz'i', nutz'i taj. = nu tz'i', nutz'i taj. %mor nu tz'i', nutz'i taj. %eng %spa mi perro, no es mi perro. P jachin chaqe? %mor jachin chaqe? %eng %spa de quien es. Ca no, al chaya. = no, al chaya. %mor no, al chaya. %eng %spa no Ros. Ak'al jas uwache jat'ib'em re. %mor jas uwache jat'ib'em re. %eng %spa con que lo han amarrado. Ak'al le junaj tz'ile. %mor le junaj tz'ile. %eng %spa el perro. *C9-48 P jas uwache k'o chirij chonkik'. %mor jas uwache k'o chirij chonkik'. %eng %spa que hay encima, ya esta gordo. C jas uwach k'oo chirij? %mor jas uwach k'oo chirij? %eng %spa que tiene sobre. C jas k'u b'i le juni'. %mor jas k'u b'i le juni'. %eng %spa como se llama el uno. P le ri'. %mor le ri'. %eng %spa esto. C a Carlos, jas k'ub'i le juni'. %mor a Carlos, jas k'ub'i le juni'. %eng %spa Carlos, como se llama el uno. Ak'al da cha. %mor da cha. %eng %spa muchacho. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. C jas kub'i le juni'. %mor jas kub'i le juni'. %eng %spa y como se llama el uno. Ca jun quq'. = jun quq'. %mor jun quq'. %eng %spa un quetzal. C xaq jun. %mor xaq jun. %eng %spa solo uno. Ca chupam. = chupam. %mor chi-u-pam. %eng %spa adentro. C le juni kub'ij no'. %mor le juni kub'ij no'. %eng %spa el uno dice que no. Ca no'. = no'. %mor no'. %eng %spa no. C kub'ij no'. %mor kub'ij no'. %eng %spa dice no. Ca kub'ij no'. = kub'ij no'. %mor k-0-u/b'i:-j no'. %eng %spa dice, no. C no. %mor no. %eng %spa no. Ca no. = no. %mor no. %eng %spa no. C le ri b'u kub'ij. %mor le ri b'u kub'ij. %eng %spa este dice. Ca ale nunan. = are le nunan. %mor are *le: nu-nan. %eng %spa llego mi mama. P jah? %mor jah? %eng %spa que. Ca xul lal lipa. = xul lal lipa. %mor x-0/ul le: al lipa. %eng %spa llego Felipa. P la le le'. %mor la le le'. %eng %spa eso. C kub'ij no's no, no. %mor kub'ij no's no, no. %eng %spa dice chompipe, no. Ca b'ija lare le'. = kub'ij a lare le'. %mor *k-0-*u/b'i:-j a le: are le'. %eng %spa el dice que. C kub'ij no, kub'ij no, kub'ij no chirij. %mor kub'ij no, kub'ij no, kub'ij no chirij. %eng %spa dice no, dice no, dice no. P jawi xuk'am wi la nan. %mor jawi xuk'am wi la nan. %eng %spa donde lo trajo tu mama. *C9-49 Ak'al xa katoq'ik. %mor xa k-at/oq'-ik. %eng %spa es que lloras. P carlos. %mor carlos. %eng %spa carlos. Ca ya loq. = chaya loq. %mor *ch-0-*a/ya' la-oq. %eng %spa damelo. Ak'al k'ix taj, u katij na. %mor *x-0/k'is ta-j, u k-0-a/tij na. %eng %spa se termino, o lo comes todavia. P a utz'. %mor a utz'. %eng %spa bien. Ak'al kaqakir na. %mor k-0-qa/kir na. %eng %spa lo que es rojo todavia. Ca no qakil taj yajan al Lipa. = ma kaqakir taj kayajaral. %mor ma *k-0-qa/kir ta-j *k-0/yaja-n al lipa. %eng NEG INCOMP-3A-4E/find NEG-T INCOMP-3A/scold-ABS FAM lipa. %spa no lo encontramos lo va a rega¤ar. Ak'al awi kaqayawub'ike. %mor awi kaqayawub'ike. %eng %spa en donde lo das. Ca chili'. = chiri'. %mor chiri'. %eng %spa aqui. P jawiri kinkoj b'ik? %mor jawiri kinkoj b'ik? %eng %spa donde esta lo voy a meter. P kowila b'a ri. %mor kowila b'a ri. %eng %spa lo vas a ver. C a kakoj le naj. %mor a kakoj le naj. %eng %spa vas a usar el. P le', le', le'. %mor le', le', le'. %eng %spa ese. Ca kaqakoj u che len te'l wa'. = kaqakoj che len te'. %mor k-0-qa/koj che le: in te'l wa'. %eng %spa lo vamos a usar al agujero. Ca uchili' b'a. = uchiri' b'a. %mor uchiri' b'a. %eng %spa aqui. Ca m chike chike le juni'. = jachike le jun. %mor jachike le jun. %eng %spa cual es el uno. P k'o chi b'a nik'aj, k'oo chupame. %mor k'o chi b'a nik'aj, k'oo chupame. %eng %spa hay otros, hay adentro. P jun chime'. %mor jun chime'. %eng %spa un metate. Ca le, le', li'. = ri'. %mor ri'. %eng %spa esto. P pares. %mor pares. %eng %spa por eso. Ca li' li'. = ri', ri'. %mor ri', ri'. %eng %spa esto. C jas uwach le, le awatzyaq. %mor jas uwach le, le awatzyaq. %eng %spa que es el, tu ropa. C le a wa tzyaq le'. %mor le a wa tzyaq le'. %eng %spa tu ropa, se. Ca le puwi le', le puwi' i'. = le puwi le', le puwi' i'. %mor le: puwi' le', le puwi' i'. %eng %spa su sombrero, el sombrero. *C9-50 P k'o chi jun a puwi lee. %mor k'o chi jun a puwi lee. %eng %spa tienes otro sombrero. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P k'oo chi juna puwi k'o xele k'uja le. %mor k'oo chi juna puwi k'o xele k'uja le. %eng %spa hay otro sombre, debajo de la traje. Ca ay ay, k'oolik. = ay ay, k'oolik. %mor ay ay, /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. Rik2 nk'ula worra da. %mor nk'ula worra da. %eng %spa y tu gorra. Rik chaltzijona k'ut a Carlos. %mor chaltzijona k'ut a Carlos. %eng %spa habla pues Carlos. C nk'ota le Carlos. %mor nk'ota le Carlos. %eng %spa no esta Carlos. P jawi x'ewi. %mor jawi x'ewi. %eng %spa donde se fue. C jawi x'ewi le Carlos. %mor jawi x'ewi le Carlos. %eng %spa donde se fue Carlos. C mawilentaj. %mor mawilentaj. %eng %spa no le he visto. P le saj k'ut. %mor le saj k'ut. %eng %spa venga pues. Rik re lal pelipe cha. %mor re lal pelipe cha. %eng %spa es de Felipa dice. Rat ah xqitaj ne nuqul pa sal= zae. %mor ah xqitaj ne nuqul pa sal= zae. %eng %spa se canso mi garganta. Chofer kontodo la pelipa. %mor kontodo la pelipa. %eng %spa con la Felipa. Ak'al jas uwach jun ch'oh. %mor jas uwach jun ch'oh. %eng %spa que es un raton. Rik maje taya la xub'ije nu non chare. %mor maje taya la xub'ije nu non chare. %eng %spa no dijo asi mi mama. Rik2 je uya la. %mor je uya la. %eng %spa asi fue eso. P saj k'ut. %mor saj k'ut. %eng %spa venga pues. Ak'al jawii xawil wi a Carlos? %mor jawii xawil wi a Carlos? %eng %spa donde lo vistes Carlos. C jas uwach ale le'. %mor jas uwach ale le'. %eng %spa que es esto. Ak'al da jawii xawil wi le ch'oh? %mor da jawii xawil wi le ch'oh? %eng %spa muchacho donde vistes el raton. P uj we xtzaq la le jun b'oj. %mor uj we x-0/tzaq la le jun b'oj. %eng %spa si se cae la olla. Ca u uwesaj chun. = u kawesaj chun. %mor u *k-0-aw/esa-j chun. %eng %spa sacas cal. P jah? %mor jah? %eng %spa que. Ca awesaje chun. = chawesaje chun. %mor *ch-0-aw/esa-j e: chun. %eng %spa quita la cal. *C9-51 P jasche'? jas upatan? %mor jasche'? jas upatan? %eng %spa Carlos, porque, para que sirve? Carlos. P saj k'ut. %mor saj k'ut. %eng %spa venga pues. Ak'al jas le kaqan chare, xa mare. %mor jas le kaqan chare, xa mare. %eng %spa que le vamos hacer, eso fue lo. Ak'al xuriqoh. %mor xuriqoh. %eng %spa que encontro. P ma kuloq. %mor ma kuloq. %eng %spa lo encontra. C jas upatan, la le, Carlos? %mor jas upatan, la le, Carlos? %eng %spa para que sirve eso, Carlos? C kape jab'. %mor kape jab'. %eng %spa viene la lluvia. P yamero. %mor yamero. %eng %spa yamero. C jas upatan, la le'. %mor jas upatan, la le'. %eng %spa para que sirve, eso? Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C jas upatan'. %mor jas upatan'. %eng %spa para que sirver. P jas upatan? %mor jas upatan? %eng %spa para que sirve. Ca n k'oo ta upatan chuwe in e. = n k'oo ta upatan chuwe in e. %mor n /k'o: ta u-patan chi-w-e in e. %eng %spa a mi no me sirve. P ay, la kute, xattzaqik. %mor ay, la kute, xattzaqik. %eng %spa ya ves, que te vistes. Ca intzaqik. = xintzaqik. %mor *x-in/tzaq-ik. %eng %spa me cai. P mas nim e rueda chawach. %mor mas nim e rueda chawach. %eng %spa es mas grande la rueda. Ca q'aq' achap taj q'aq'. = ma chap taj q'aq. %mor *m-0-a/chap ta-j q'aq. %eng %spa no lo agarres es fuego. C ma kuch'ob'o taj, jas upatan? %mor ma kuch'ob'o taj, jas upatan? %eng %spa no lo sabe, para que sirve? Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C jas upatan? la le. %mor jas upatan? la le. %eng %spa para que sirve eso? P alih, jas upatan cha. %mor alih, jas upatan cha. %eng %spa para que sirve dice. C le wari? %mor le wari? %eng %spa esto. Ca qana'. = qana'. %mor /qana'. %eng %spa espera. P rueda. %mor rueda. %eng %spa rueda. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. C rueda. %mor rueda. %eng %spa rueda. *C9-52 Ca ay, sutin taj. = ma kasutin taj. %mor ma k-0/suti-n ta-j. %eng NEG INCOMP-3A/turn-ABS NEG-T. %spa no da vuelta. Ca aq. = aq. %mor aq. %eng %spa cerdo. P jas xu'anoh? %mor jas xu'anoh? %eng %spa que hizo? Ca ay, ay jun nim, ek. = ay jun nim, x'ek. %mor ay jun nim, *x-0/b'e:-ik. %eng %spa un grande se fue. C ek le june. %mor ek le june. %eng %spa se fue el uno. Ca ay, nwesaj ale'. = kinwesaj lale. %mor *k-0-inw/esa-j *le: are'. %eng %spa voy a quitar eso. P kasik'a jelale, a Carlos le. %mor kasik'a jelale, a Carlos le. %eng %spa vaya a recojerlo por alla Carlos. C a Carlos, parte. %mor a Carlos, parte. %eng %spa Carlos, parte. Ca kexa'. = qak'exa'. %mor *k-0-*qa/k'ex-a'. %eng %spa cambiemoslo. P jachin ale julaj ak'al le, kawarik? %mor jachin ale julaj ak'al le, kawarik? %eng %spa quien es ese ni¤o, duerme? Ran ra le watz. %mor ra le watz. %eng %spa es hijo de mi hermana. Ca li wech in, li we. = ri wech in. %mor ri wech in. %eng %spa esto es mio. Ixoq da ma kitzur ta kiwib'. %mor da ma kitzur ta kiwib'. %eng %spa no se molesten. Ca atoq'oo ut awe jela le'. = chatoq'oo ku la we jela le'. %mor *ch-0-a/toq'-oo ku-!t *le: aw-e jela le'. %eng %spa habra el tuyo por alli. P jawi? le le eke. %mor jawi? le le eke. %eng %spa donde? ese, se fue. Ca e utzilik. = xutzirik. %mor *x-0/utzir-ik. %eng %spa se compone. Ca un awe a Pelip. = un awe a Pelip. %mor un awe a Pelip. %eng %spa un tuyo Felipe. C maltiox. %mor maltiox. %eng %spa gracias. Ca lik. = k'oolik. %mor /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C jas uwach? %mor jas uwach? %eng %spa que es? P ja'. %mor ja'. %eng %spa que. Ca lik. = k'oolik. %mor /*k'o:-l-ik. %eng %spa hay. C sib'. %mor sib'. %eng %spa humo. Ran cha na chi k'ut. %mor cha na chi k'ut. %eng %spa haga pues. P a, a kink'am b'i la powi a Carlos? %mor a, a kink'am b'i la powi a Carlos? %eng %spa voy a llevar tu sombrero Carlos? *C9-53 Ran ana chi k'ut. %mor ana chi k'ut. %eng %spa hagamos pues. Ca b'ay, chike b'ay ch'ich'e. = b'ay, chike b'ay ch'ich'e. %mor b'ay, chike b'ay ch'ich'e. %eng %spa cual, el carro. C jas kiki'ano le. %mor jas kiki'ano le. %eng %spa que hacen. Ran chich'e. %mor chich'e. %eng %spa carro. Dih k'ax kach'ayanik cha'. %mor k'ax kach'ayanik cha'. %eng %spa duele cuando pega. Ca jo', jun at e'. = jo', jun at e'. %mor /jo', jun at e'. %eng %spa vamos ud. C jas kiki'ano? %mor jas kiki'ano? %eng %spa que hacen. P lajat k'an a Carlos? %mor lajat k'an a Carlos? %eng %spa es muy enojado Carlos. Ca jat. = jat. %mor /jat. %eng %spa que. P laj at k'an? %mor laj at k'an? %eng %spa eres muy enojado. Ca in k'an. = in k'an. %mor in k'an. %eng %spa estoy enojado. Ran in k'an chi, b'ay, b'ay, b'ay. %mor in k'an chi, b'ay, b'ay, b'ay. %eng %spa estoy enojado aqui, vaya, vaya. Ran saj k'ut. %mor saj k'ut. %eng %spa venga pues. C kawilo, le juni. %mor kawilo, le juni. %eng %spa lo ves, este uno. Ca an ta at awe'. = ma ka'an ta at lawe'. %mor *ma *k-0-*a/b'an ta at *le: aw-e'. %eng %spa no lo hagas, es tuyo. C le juni. %mor le juni. %eng %spa este uno. P chama at chi le june. %mor chama at chi le june. %eng %spa haga ud. el otro. Ca n kaa. = n kaa. %mor n kaa. %eng %spa ..... P chana at ejune. %mor chana at ejune. %eng %spa haga ud. ese uno. Ca ma la weh. = chama la laweh. %mor *ch-0-*a/ma la *le: aw-eh. %eng %spa haga el mio. C m. %mor m. %eng %spa m. Ca luk'. = ruk'. %mor r-uk'. %eng %spa con. Ca a ka le jun achih. = a k'an e jun achih. %mor a k'an e jun achih. %eng %spa esta enojado el hombre. P qas tzij kintij tachila. %mor qas tzij kintij tachila. %eng %spa de veras, ya no lo voy a comer. Ran a Carlos, le kaqan chaveche, le. %mor a Carlos, le kaqan chaveche, le. %eng %spa Carlos, te lo vamos hacer. C jas ka'ano. %mor jas ka'ano. %eng %spa que vas hacer. *C9-54 Ran a' at chik a Carlos. %mor a' at chik a Carlos. %eng %spa ahora ud. Carlos. P jawi k'u xe k'ana wile xi'k. %mor jawi k'u xe k'ana wile xi'k. %eng %spa en donde fuistes a traer la le¤a. Ran xek'ama pa tayer. %mor xek'ama pa tayer. %eng %spa lo fueron a traer en el tarrer. C rech Q'ante'el. %mor rech Q'ante'el. %eng %spa de Cantel. P ja. %mor ja. %eng %spa que. Ran pa tayer. %mor pa tayer. %eng %spa en el taller. Ca e lempi'. = le nupuwi'. %mor le: *nu-puwi'. %eng %spa mi sombrero. P pa tayer ya iya. %mor pa tayer ya iya. %eng %spa en el taller. Ran tzij. %mor tzij. %eng %spa de veras. P xab'a xewar kan wa chila. %mor xab'a xewar kan wa chila. %eng %spa entonces se quedaron durmiendo alla. Ran no tenex, tene ukamik muyer. %mor no tenex, tene ukamik muyer. %eng %spa no, hay se fueron a traer lo. Ca le 'ut. = la k'ut. %mor la k'u-t. %eng %spa ya ves. P jampa xe'ane. %mor jampa x-e-a/b'an e. %eng %spa cuando lo hicistes. Ran iwir xeqana. %mor iwir x-0-e-q/b'an-a. %eng %spa ayer lo hicimos. P jampa'? %mor jampa'? %eng %spa cuando. Ran iwir. %mor iwir. %eng %spa ayer. P iya'. %mor iya'. %eng %spa asi. CA tzaq we' in. %mor *x-0/tzaq w-e' in. %eng %spa se perdio el mio. C xtzaq la puwi, xtzaq la pantalones. %mor xtzaq la puwi, xtzaq la pantalones. %eng %spa se perdio tu pantalon, se perdio tus pantalones. C xtzaq la a pantalones. %mor xtzaq la a pantalones. %eng %spa se perdio tus pantalones. Ca e wi le nupatal, e wih. = jawii xe wi nupantalon jawii xe'. %mor jawii *x-0/b'e: wi nu-pantalon jawii *x-0/be: wih. %eng %spa P jah? jachike? %mor jah? jachike? %eng %spa que, cual. P jawii x'ewi le nu pantalon ya. %mor jawii x'ewi le nu pantalon ya. %eng %spa donde se fue mis pantalones. P ama k'o puche. %mor ama k'o puche. %eng %spa acaso no hay. Ca ax, ax, ax. = k'ax. %mor k'ax. %eng %spa cuesta, duele. C k'ax aqab'. %mor k'ax aqab'. %eng %spa duele tu mano. *C9-55 Ran jas k'uwach ale a Carlos. %mor jas k'uwach ale a Carlos. %eng %spa y que es eso Carlos. P a q'olaj k'ute si'. %mor a q'olaj k'ute si'. %eng %spa y hay bastante le¤a. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. Ran jas k'u wach ale. %mor jas k'u wach ale. %eng %spa y que es eso. Ak'al k'ori cha. %mor k'ori cha. %eng %spa hay dice. Ran le jun, le naj jun. %mor le jun, le naj jun. %eng %spa el uno, el uno. Ca xt, chap taj no'. = ma kachap taj no. %mor *ma *k-0-*a/chap ta-j no. %eng %spa no lo agarres. Ak'al laj k'an. %mor laj k'an. %eng %spa esta muy enojado. Ca le at. = le at. %mor le at. %eng %spa ud. C le in. %mor le in. %eng %spa yo. Ca ay, ay lik e. = k'oolik e. %mor /k'o:-l-ik e. %eng %spa hay. C ke'ek. %mor ke'ek. %eng %spa ese. Ca jun ch'ich'. = jun ch'ich'. %mor jun ch'ich'. %eng %spa en carro. P le k'o chirije koral. %mor le k'o chirije koral. %eng %spa esta detras del corral. Rat jawii k'owi le chich. %mor jawii k'owi le chich. %eng %spa donde esta el carro. Ak'al weno chanawaqanisaj chik. %mor weno chanawaqanisaj chik. %eng %spa levantame otra vez. Rik jawi xtaj jun ch'ich'. %mor jawi xtaj jun ch'ich'. %eng %spa anda a ver un carro. P Carlos nk'ule puwi'? %mor Carlos nk'ule puwi'? %eng %spa Carlos, y tu sombrero. Ak'al nan. %mor nan. %eng %spa mama. C la puwi' jawii k'owih? %mor la puwi' jawii k'owih? %eng %spa tu sombrero donde esta. Ca k'oolik ee. = k'oolik ee. %mor /k'o:-l-ik ee. %eng %spa hay. P jawile'? %mor jawile'? %eng %spa donde. C jawi'? wilomtaj. %mor jawi'? wilomtaj. %eng %spa donde, no lo he visto. P k'ootajee le' le'. %mor k'ootajee le' le'. %eng %spa no hay ese. C ma wilom taj. %mor ma wilom taj. %eng %spa no lo he visto. *C9-56 Ca e lal Cuz. = e lal Cuz. %mor e le: al Cuz. %eng %spa la cruz. P jawii x'ewi a Carlos? %mor jawii x'ewi a Carlos? %eng %spa donde se fue Carlos. Ca pule, wilam ta at e ri. = ma wilom ta at e ri. %mor *ma w/il-om ta at e ri. %eng %spa ud. no ha visto esto. P chana jewa aj sike a Carlos. %mor chana jewa aj sike a Carlos. %eng %spa haga aca arriba Carlos. P aka. %mor aka. %eng %spa Ca an taj. = ma ka'an taj. %mor *ma *k-0-*a/b'an ta-j. %eng %spa no lo hagas. P aka a Carlos, a Carlos. %mor aka a Carlos, a Carlos. %eng %spa Carlos, Carlos. C ka'antaj. %mor ka'antaj. %eng %spa no lo hagas. P jewa aj sik ka'an wulik. %mor jewa aj sik ka'an wulik. %eng %spa aca arriba hagalo. P je ke'ana le, a utz. %mor je ke'ana le, a utz. %eng %spa anda a traer a tu hermana. Ca inaj alah. = inaj alah. %mor inaj alah. %eng %spa el ni¤ito. C k'oo asi'. %mor k'oo asi'. %eng %spa tienes le¤a. P b'ay teloq, teloq. %mor b'ay teloq, teloq. %eng %spa quitate, quitate. Rik b'ay we xujiriq loq. %mor b'ay we xujiriq loq. %eng %spa si nos encuentras. P jas? %mor jas? %eng %spa que. Rik we kujiriq loq. %mor we kujiriq loq. %eng %spa si lo encuentra. P jasari ka'anoh? %mor jasari ka'anoh? %eng %spa que es lo que haces. Rik we xinkamik. %mor we xinkamik. %eng %spa si me muero. P kat kam ya'a. %mor kat kam ya'a. %eng %spa acaso te mueres. Ca oy kom chi juntil. = xkam chi juntiro. %mor x-0/kam chi juntiro. %eng %spa hicieron aquella. Rik jas a ri ka'ano chi. %mor jas a ri k-0-a/b'an-o /chi'. %eng %spa que es lo que haces dice. Rik are kiwaj ix k'oori kinano. %mor are kiwaj ix k'oori kinano. %eng %spa quiero que hace tiempo lo hago. P b'ay alaj k'a paja at k'owiloqe. %mor b'ay alaj k'a paja at k'owiloqe. %eng %spa hasta en la casa estas. Rik yamero ya chiriri. %mor yamero ya chiriri. %eng %spa yamero por aca. P chana la chila le a Carlos. %mor chana la chila le a Carlos. %eng %spa hagalo por alla Carlos. P kaqaq'atej uj waral. %mor k-0-qa/q'ate-j uj waral. %eng %spa lo detenemos nosotros aqui. *C9-57 Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P chana le chila le. %mor chana le chila le. %eng %spa hagalo por alli. P jela ka'an wu b'iat. %mor jela ka'an wu b'iat. %eng %spa por alli lo hace ud. Ca jawih? = jawih? %mor jawih? %eng %spa donde. P chiri. %mor chiri. %eng %spa aqui. Rik2 pares. %mor pares. %eng %spa por eso. Rat tzi xok na pane jun chich'. %mor tzi xok na pane jun chich'. %eng %spa hasta que entro el carro. C ah. %mor ah. %eng %spa ah. P le. %mor le. %eng %spa ese. Rat xok na pame jun chich' chare. %mor xok na pame jun chich' chare. %eng %spa hasta que le entro el carro. C june'. %mor june'. %eng %spa uno. Ca le awe ata lee. = le awe ata lee. %mor le awe ata lee. %eng %spa el tuyo. Ca noji no'. = noji no'. %mor noji no'. %eng %spa no. P ele si'. %mor ele si'. %eng %spa y la le¤a. N ixk'oo b'a chiri'. %mor ix/k'o: b'a chiri'. %eng %spa estan aqui. P ujk'oo k'ut. %mor uj/k'o: k'u-t. %eng %spa estamos pues. Ca nan ape wih? = nan jawi xatpe wih? %mor nan *jawi *x-#at/pet wih? %eng %spa donde venistes mama. N jah? xen'ana nuq'in. %mor jah? x-0-e-in/b'an-a nu-q'in. %eng %spa fui a hilar. Ca ape wih? = jawii xatpe wih? %mor *jawii *x-#at/pet wih? %eng %spa donde vienes. Ca xok ale le'. = xok ale le'. %mor x-0/ok are le'. %eng %spa donde esta. Ca n ena k'u wi. = jawii k'o wi. %mor *jawii /k'o: wi. %eng %spa donde esta. P jawii xi'ana wi li si'le'. %mor jawii xi'ana wi li si'le'. %eng %spa donde fueron hacer le¤a. N m. %mor m. %eng %spa m. P jawii xi'ana wih? %mor jawii xi'ana wih? %eng %spa donde lo fueron hacer. Ca keb' che'ek ak e' le'. = ekeb' xe'ek le ak' le. %mor e-keb' x-e/b'e:-ik *le: ak' le. %eng %spa los 2 se fueron los ni¤os. N iwir, m xaq uk'amik chila le. %mor iwir, m xaq u/k'am-PASS1-ik chila le. %eng %spa ayer, ya solo de traerlo. P xa jun q'iij xi'an e juntiro ta. %mor xa jun q'iij x-0-i/b'an e juntiro ta. %eng %spa solo un dia lo hicieron todo. *C9-58 N jun q'iij k'ut. %mor jun q'iij k'ut. %eng %spa un dia pues. P iya'. %mor iya'. %eng %spa asi. N por dios. %mor por dios. %eng %spa por Dios. P eh. %mor eh. %eng %spa eh. C ah. %mor ah. %eng %spa ah. N xa nime we'in. %mor xa nime we'in. %eng %spa es grande el mio. P xe wi la le le no. %mor xe wi la le le no. %eng %spa solo eso. N xe wi la le le, a k'oolik kincha'. %mor xe wi la le le, a k'oolik kincha'. %eng %spa solo eso, si esta digo. Rat a xkojtajik juntiro. %mor a xkojtajik juntiro. %eng %spa ya lo pusieron otra vez. N jah? %mor jah? %eng %spa que. Rat x'antajik juntiro. %mor x'antajik juntiro. %eng %spa ya lo hicieron todo. N karaj ne na le jun jela le. %mor karaj ne na le jun jela le. %eng %spa todavia falta por alli. Rat le we ine. %mor le we ine. %eng %spa el mio. P saj k'ut a Carlos. %mor saj k'ut a Carlos. %eng %spa venga pues Carlos. N a Carlos cha. %mor a Carlos cha. %eng %spa Carlos dice. Rik2 de le dale vos tepa. %mor de le dale vos tepa. %eng %spa dale vos. Rik2 hasta que topa. %mor hasta que topa. %eng %spa hasta que tope. Rat le le jun awe le. %mor le le jun awe le. %eng %spa el tuyo. Ak'al ay no jawi k'owi le jun rech a Carlos. %mor ay no jawi k'owi le jun rech a Carlos. %eng %spa donde esta el de Carlos. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. C jas ku'ane jun ch'ich. %mor jas ku'ane jun ch'ich. %eng %spa que hace el carro. Ca asutinik. = kasutinik. %mor *k-0/suti-n-ik. %eng INCOMP-3A/turn-ABS-TIV. %spa da vueltas. P ja, jawii x'ewih? %mor ja, jawii x'ewih? %eng %spa donde se fue. N Carlos cha. %mor Carlos cha. %eng %spa Carlos dice. C jawi x'ewi le ch'ich'. %mor jawi x'ewi le ch'ich'. %eng %spa donde se fue carro. Achi el golpe lo avisa. %mor el golpe lo avisa. %eng %spa el golpe lo avisa. *C9-59 Ca wesaj. = wesaj. %mor *ch-0-aw/esa-j. %eng %spa quita. Ran da, tiopla jas xu'an aqab'. %mor da, tiopla jas x-0-u/b'an a-qab'. %eng %spa Tiofilo que le paso a tu mano. Achi kujetzan kamik sis. %mor k-uj/etz'an kamik sis. %eng %spa jugamos ahora Francisco. Ak'al eqawa qub', jasche xawesaj lawixk'aq. %mor eqawa qub', jasche x-0-aw/esa-j le: aw-ixk'aq. %eng %spa hagamos con nosotros, porque quitas la u¤a. Ran a Carlos da saj k'ut. %mor a Carlos da saj k'ut. %eng %spa Carlos, venga pues. Rik xonaa xinta tala la b'i. %mor xonaa xinta tala la b'i. %eng %spa es que no oi tu nombre. Rik al sip cha al sip cha. %mor al sip cha al sip cha. %eng %spa Josefa dice, Josefa dice. Ran da mal mal ch'ay la lak'al. %mor da mal mal ch'ay la lak'al. %eng %spa no pegues al ni¤o. Ran b'ay intal ta vida. %mor b'ay intal ta vida. %eng %spa no oigo tu vidaw. Ak'al ala weh. %mor ala weh. %eng %spa el tuyo. P nk'ula puwi. %mor nk'ula puwi. %eng %spa y tu sombrero. Ca aqetej k'ut. = chaqatej k'ut. %mor *ch-0-a/q'ate-j k'u-t. %eng %spa detengalo pues. P chaya b'aloqe. %mor chaya b'aloqe. %eng %spa damelo. Ca q'etej. = chaqatej. %mor *ch-0-a/q'ate-j. %eng %spa detengalo. P pares chaya loq le le. %mor pares chaya loq le le. %eng %spa dalo muchacho. Ca eje le ey la pelipe cha. = eje le ey la pelipe cha. %mor eje le ey le: a pelipe /cha'. %eng %spa y el Felipe dice. P eh. %mor eh. %eng %spa eh. Ran uwa, uwalib'. %mor uwa, uwalib'. %eng %spa mi yerna. Ak'al eqa, eq'e q'etej. = kaqatej. %mor kaqatej. %eng %spa lo detienes. Ak'al le ee anan ta7ut. = mak'an ta k'ut. %mor mak'an ta k'ut. %eng %spa no lo hagas. C ele a Carlos. %mor ele a Carlos. %eng %spa Carlos. Ca ele te'l impe. = al Te'l impe. %mor al Te'l impe. %eng %spa si esta con agujero. C utz. %mor utz. %eng %spa bien. Ca no no an ta at awe uy. = ma ka'an ta at lawe. %mor *ma *k-0-*a/b'an ta at *le: aw-e. %eng %spa no hagas el tuyo. Ca inaj wich'e weh. = inaj wich'e weh. %mor inaj wich'e weh. %eng %spa el peque¤o mio. Ca an ta at aweh. = ma ka'an ta at lawe. %mor *ma *k-0-*a/b'an ta at *le: aw-e. %eng %spa no hagas el tuyo. *C9-60 C jawi? %mor jawi? %eng %spa donde? Ca le', a k'oolik? = le', a k'oolik? %mor le', a /k'o:-l-ik? %eng %spa si esta? P jachin chik e? %mor jachin chik e? %eng %spa cual? Ca le', le puwi'. = le', le puwi'. %mor le', le puwi'. %eng %spa el sombrero. P jawile'?, jawile? %mor jawile'?, jawile? %eng %spa donde esta?, donde esta? Ca le'. = le'. %mor le'. %eng %spa ese. P ah, chakojo k'ut. %mor ah, chakojo k'ut. %eng %spa usalo pues. Ca b'ay, qana ut. = qana k'ut. %mor *k-0-qa/b'an-a k'u-t. %eng %spa hagamos pues. P chakojo ku la puwi'. %mor chakojo ku la puwi'. %eng %spa usa tu sombrero. Ca ay, naj nuxib' ak'. = lenaj nuxik' ak'. %mor *le: naj nu-xik' ak'. %eng %spa la pluma de gallina. C jas uwach k'oo paja? %mor jas uwach k'oo paja? %eng %spa que hay en casa? P jas uwach? %mor jas uwach? %eng %spa que es? C jas uwach? %mor jas uwach? %eng %spa que es? Ca k'oo taj, k'oo taj. = k'oo taj, k'oo taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay, no hay. C k'oo taj? %mor /k'o: ta-j? %eng %spa no hay. Ca k'oo taj. = k'oo taj. %mor /k'o: ta-j. %eng %spa no hay. P jas uwach? %mor jas uwach? %eng %spa que es? C jas kuwach k'ootaj? %mor jas kuwach k'ootaj? %eng %spa que es no hay. Ca ay oo chikaj. = k'oo chikaj. %mor /k'o: chi-kaj. %eng %spa esta arriba. P jawi xa we laq'aj wih? %mor jawi xa we laq'aj wih? %eng %spa donde lo robastes? Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que? C jas kub'ile. %mor jas kub'ile. %eng %spa que dice el. P jawi xawelaq'aj wih? %mor jawi x-0-aw/elaq'a-j wih? %eng %spa en donde lo robastes. Ca ay, chiya b'ik. = xinya b'ik. %mor *x-0-#in/ya' b'i-k. %eng %spa lo doy. *C9-61 P jas ub'i lale a Carlos? %mor jas ub'i lale a Carlos? %eng %spa como se llama eso Carlos. C jas ub'i. %mor jas ub'i. %eng %spa como se llama. Ca jah? = jah? %mor jah? %eng %spa que. P jas ub'i lale'. %mor jas ub'i lale'. %eng %spa como se llama eso. Ca xiyab'. = xiyab'. %mor xiyab'. %eng %spa peina. Ak'al nola, nu nola jela le. %mor nola, nu nola jela le. %eng %spa por alli. Ca xeb'e chik ay. = xeb'e chik ay. %mor x-e/b'e: chi-k ay. %eng %spa ya se fuera. P jas ub'i la lele? Carlos? %mor jas ub'i la lele? Carlos? %eng %spa como se llama eso?, Carlos? C jas ub'i? %mor jas ub'i? %eng %spa como se llama? P b'ay, jama loq we xalraqik. %mor b'ay, jama loq we xalraqik. %eng %spa anda a traerlo si lo quiebras. Ak'al su'uloq. %mor su'uloq. %eng %spa limpialo. Ca nu'e, nu'e tala. = nu'e, nu'e tala. %mor nu'e, nu'e tala. %eng %spa Ak'al ma kuya taj. %mor ma k-0-u/ya' ta-j. %eng %spa no lo da. Ran jama loq. %mor j-0-a/k'am-a la-oq. %eng %spa anda a traerlo. P jama la loq e. %mor j-0-a/k'am-a la la-oq e. %eng %spa anda a traerlo. Ca nan iyej nah. = nan, chinawiyej na. %mor nan, *ch-*in-*aw/iye'-j na. %eng %spa mama esperame. Ca kama linaj nulale'. = kink'ama linaj nulale'. %mor *k-0-*in/k'am-a le: inaj nu-lale'. %eng %spa vaya traer mi casita. N wixtzaq ub'ika. %mor wixtzaq ub'ika. %eng %spa si se cae. Ak'al al Tel tzaqike. %mor al Tel tzaqike. %eng %spa Candelaria se cayo. P te loq teloq xuxe'j. %mor te loq teloq xuxe'j. %eng %spa quitate, quitate debajo. P ay, kaq'i taj. %mor ay, kaq'i taj. %eng %spa no lo aguantas. Ran nk'u luyorro. %mor nk'u luyorro. %eng %spa y su gorra. P b'aya, b'aya che xak'aq b'ik? %mor b'aya, b'aya che xak'aq b'ik? %eng %spa vaya porque lo tirastes. Ak'al a kema? %mor a kema? %eng %spa si lo voy a traer. Ca no. = no. %mor no. %eng %spa no. C a katkowin? katkowinik? %mor a katkowin? katkowinik? %eng %spa si puedes? lo puedes? *C9-62 Ca k'oo chila' apuwi'. = k'oo chila' apuwi'. %mor /k'o: chila' a-puwi'. %eng %spa ya tienes tu sombrero. P jachin ku linaj ak'al? %mor jachin ku linaj ak'al? %eng %spa y quien es el ni¤ito. C saj jewa. %mor saj jewa. %eng %spa venga aca. Ran ra le watz. %mor ra le watz. %eng %spa es de mi hermano. Ca k'oo chila' apowi', a kas a xtup. = k'oo chila' apowi', a kas a xtup. %mor /k'o: chila' a-powi', a kas a xtup. %eng %spa ya esta tu sombrero esta despierto Cristobal. Ran xtup, b'ay. %mor xtup, b'ay. %eng %spa Cristobal, baya. P we xalriqitaj che le jun che'. %mor we x-at/riq-itaj che le: jun che'. %eng %spa si te encuentra con el palo. Ran xinti, xinti, m qamiq'a qib'. %mor xinti, x-in/ti', m qa/miq'-a q-ib'. %eng %spa lo mordi, calentemonos. Ak'al qamiq'a qib'. %mor qa/miq'-a q-ib'. %eng %spa calentemonos. Ran le, sib'alaj q'aq. %mor le, sib'alaj q'aq. %eng %spa esta muy caliente. Ca ay, ti ya 'ek le'. = ya x'ek. %mor ya *x-0/b'e:-ik. %eng %spa ya se fue. P jama loq. %mor jama loq. %eng %spa anda a traerlo. Ran le qe'uje. %mor le qe'uje. %eng %spa es de nosotros. Ca oy', k'oolik. = oy', k'oolik. %mor oy', /k'o:-l-ik. %eng %spa hay. Rik jel, liwi'ix. %mor jel, liwi'ix. %eng %spa es de uds. Ran alaj tzaqa taj le nik'aj etz'ab'al. %mor alaj tzaqa taj le nik'aj etz'ab'al. %eng %spa ya perdistes tus juguetes. Ran le xiya kanoq. %mor le xiya kanoq. %eng %spa lo dejaron. P jachike le le? %mor jachike le le? %eng %spa que es eso. Ran xelaq'ax b'ik. %mor xelaq'ax b'ik. %eng %spa lo robaron. P jachin chike? %mor jachin chike? %eng %spa cual? Ran linaj taq lale. %mor linaj taq lale. %eng %spa eso. P le k'o chi jun wuj? %mor le k'o chi jun wuj? %eng %spa hay otro cuaderno. Ran nchare. %mor nchare. %eng %spa si pues. P jachin xelaq'anik? %mor jachin xelaq'anik? %eng %spa quien lo robo. Ran nik, inaj taq ak'alab'e. %mor nik, inaj taq ak'alab'e. %eng %spa saber, los ni¤os. Ran teqakilo nk'o ta chik. %mor teqakilo nk'o ta chik. %eng %spa despues vio que ya no estaba. *C9-63 Ca taj. = k'oo taj. %mor /*k'o: ta-j. %eng %spa ya no hay. P iya', atzij xelaq'ax le nik'aj awetz'ab'al. %mor iya', atzij xelaq'ax le nik'aj awetz'ab'al. %eng %spa asi, robaron tu juguete. P a Carlos? %mor a Carlos? %eng %spa Carlos. Ca utz, utz, utz e jun che'. = utz, utz, utz e jun che'. %mor utz, utz, utz e jun che'. %eng %spa b'ien, b'ien, esta mejor el palo. Ca ruk' kaxa'. = ruk' kaxa'. %mor r-uk' kaxa'. %eng %spa con el cafe. C ma utz taj. %mor ma utz taj. %eng %spa no esta bien. Ran a Carlos kaqopin kula? Pelip. %mor a Carlos kaqopin kula? Pelip. %eng %spa Carlos eso se va a desarmar Felipe. C jas uwach? jas kub'i linaj ak'al? %mor jas uwach? jas kub'i linaj ak'al? %eng %spa que es? y como se llama el ni¤o. Ran a xtup. %mor a xtup. %eng %spa Cristobal. C a xtup. %mor a xtup. %eng %spa Cristobal. Ran a kaxel, Pelip ub'i'. %mor a kaxel, Pelip ub'i'. %eng %spa es tu tocayo, se llama Felipe. C na Pelipa taj. %mor na Pelipa taj. %eng %spa no es Felipe. Ran jas kub'i? %mor jas kub'i? %eng %spa como se llama. P saj k'uta, lakojo la powile. %mor saj k'uta, lakojo la powile. %eng %spa venga pues, usa tu sombrero. P xa jun chi wi le. %mor xa jun chi wi le. %eng %spa ya es otro. Ran le a Carlos. %mor le a Carlos. %eng %spa mira Carlos. Ca ay, chix. = ay, chix. %mor ay, chix. %eng %spa ay, chix. C a Carlos, a Carlos, saj k'ut. %mor a Carlos, a Carlos, saj k'ut. %eng %spa Carlos, Carlos venga. Ran a Pelip. %mor a Pelip. %eng %spa Felipe. C a Carlos. %mor a Carlos. %eng %spa Carlos. P carlos le. %mor carlos le. %eng %spa Carlos. C saj k'ut, saj k'ut, saj k'ut, saj k'ut. %mor saj k'ut, saj k'ut, saj k'ut, saj k'ut. %eng %spa venga pues, venga pues, venga pues. Ca chiyej nah. = chiniwiyej na. %mor ch-*in-*iw/iye'-j na. %eng %spa esperame. Ak'al ay, k'olik. %mor ay, k'olik. %eng %spa hay. *C9-64 Ran xa retz'ab'al kuk'ana cha'. %mor xa r/etz'an-b'al k-0-u/k'am-a /cha'. %eng %spa va a traer un juguete. C jawii xak'am wi lawetz'ab'al. %mor jawii x-0-a/k'am wi le aw/etz'an-b'al. %eng %spa donde lo fuistes a traer tu juguete. Ca nan awetz'ab'al cha'. = nan awetz'ab'al cha'. %mor nan aw/etz'an-b'al /cha'. %eng %spa mam, tu juguete dice. Ca ya 'ek. = ya x'ek. %mor ya *x-0/b'e:-ik. %eng %spa ya se fue. P pe la puwile'. %mor pe la puwile'. %eng %spa mira tu sombrero. C jawi kuwi la puwi. %mor jawi kuwi la puwi. %eng %spa donde esta tu sombrero. Ran kach'ayanik. %mor kach'ayanik. %eng %spa pegar. P jachinoq. %mor jachinoq. %eng %spa cual. Ran la Carlos. %mor la Carlos. %eng %spa Carlos. C a Carlos jawiik'owila powi. %mor a Carlos jawiik'owila powi. %eng %spa Carlos donde esta tu sombrero. Ca x'e wi. = jawi x'e wi. %mor *jawi x-0/b'e: wi. %eng %spa donde se fue. Ran jawi x'e wi. %mor jawi x'e wi. %eng %spa donde se fue. P jawi x'e wi. %mor jawi x'e wi. %eng %spa donde se fue. C jawi x'e wi. %mor jawi x'e wi. %eng %spa donde se fue. P b'ay xelaq'axik. %mor b'ay x-0/elaq'a-x-ik. %eng %spa lo robaron. Rik a xk'is k'ut e a Pedro? %mor a x-0/k'is k'u-t e a Pedro? %eng %spa se termino pues Pedro. P jah? maja'. %mor jah? maja'. %eng %spa todavia no. Rik ya. %mor ya. %eng %spa si. P karaj na jun kara. %mor karaj na jun kara. %eng %spa todavia falta una hora. Ca iyej na nan. = nawiyej na nan. %mor *ch-*in-*aw/iye'-j na nan. %eng %spa espera mamacita. P m. %mor m. %eng %spa m. Rik ay xaq kab'ij. %mor ay xaq kab'ij. %eng %spa nada mas dices. N chateloq. %mor chateloq. %eng %spa quitate. Rat chateloq ala noj xaq je aweri. %mor chateloq ala noj xaq je aweri. %eng %spa quitate muchacho, nada mas dices. Rik a malaya sea le jun ak'al. %mor a malaya sea le jun ak'al. %eng %spa vaya, el ni¤o. *C9-65 Rik are k'ax we xriqityaqik. *** %mor are k'ax we xriqityaqik. %eng %spa peor si lo encontraron. C a Carlos saj k'ut, saj k'ut. %mor a Carlos saj k'ut, saj k'ut. %eng %spa Carlos venga pues, venga pues. N chateloq. %mor chateloq. %eng %spa quitate. Rik ay no, ay no. %mor ay no, ay no. %eng %spa ay no, ay no. C Carlos, Carlos. %mor Carlos, Carlos. %eng %spa Carlos, Carlos. Rik xa k'ola jas kume na, da cha. %mor xa k'ola jas kume na, da cha. %eng %spa talves va a traer algo, muchacho. Ran b'ay xpe le pelip. %mor b'ay xpe le pelip. %eng %spa viene Felipe. C la wetzab'al k'o chirij le majon. %mor la wetzab'al k'o chirij le majon. %eng %spa tu juguete el monjon. C k'o chirij, saj k'ut, saj k'ut. %mor k'o chirij, saj k'ut, saj k'ut. %eng %spa esta detras, venga pues, venga pues. P k'o chirije koral cha. %mor k'o chirije koral cha. %eng %spa esta detras del corral. C saj k'ut, k'o chirije koral. %mor saj k'ut, k'o chirije koral. %eng %spa venga pues, esta detras del corral. Ran ay xuq'aluj b'ik. %mor ay xuq'aluj b'ik. %eng %spa lo abrazo. C k'o chirij. %mor k'o chirij. %eng %spa esta detras. P akach'aw chi k'ut. %mor akach'aw chi k'ut. %eng %spa ya habla pues. Ran kachaw chi kut cha. %mor kachaw chi kut cha. %eng %spa habla pues dice. P iya axtup. %mor iya axtup. %eng %spa si, Cristobal. Ran inaj a k'ajol. %mor inaj a k'ajol. %eng %spa el jovencito. P tzenike. %mor tzenike. %eng %spa se rie. N k'ola wi chila, jo, jo. %mor k'ola wi chila, jo, jo. %eng %spa que este alli. Rik kuwila k'o chilale chato kub'i warali'. %mor kuwila k'o chilale chato kub'i warali'. %eng %spa apurate, hay por alli, entra aqui. Rik le xuk'ama ne la pedro le. %mor le xuk'ama ne la pedro le. %eng %spa lo fue a traer a Pedro. Ak'al ay no, ay no. %mor ay no, ay no. %eng %spa ay no. Ran a Pedro le. %mor a Pedro le. %eng %spa Pedro. Ca no le le'. = la le'. %mor la le'. %eng %spa eso. P qana mpe na kinan jun viaja we. %mor /qana mpe na k-0-in/b'an jun viaja w-e. %eng %spa espera voy hacer, una vez el mio. C pero jawii k'oowi la pawi. %mor pero jawii k'oowi la pawi. %eng %spa pero donde esta tu sombrero. *C9-66 Ca le chachapa 'ut. = chachapa k'ut. %mor ch-0-a/chap-a k'u-t. %eng %spa agarralo pues. P nk'ula puwi. %mor nk'ula puwi. %eng %spa y tu sombrero. C la puwi. %mor la puwi. %eng %spa tu sombrero. P nkate ta chijelale we xal riqitaj loq. %mor nkate ta chijelale we xal riqitaj loq. %eng %spa ya no vayas alla, si te encuentran. Ran ay k'o junu puwile ay. %mor ay k'o junu puwile ay. %eng %spa hay un sombrero. P a Carlos. %mor a Carlos. %eng %spa Carlos. C Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. P we xal riqitaj loq nkate tachik. %mor we xal riqitaj loq nkate tachik. %eng %spa y si te encuentran ya no vayas. Ran a Carlos la puwi'le. %mor a Carlos la puwi'le. %eng %spa Carlos tu sombrero. Rat jasche kataq b'ila la. %mor jasche kataq b'ila la. %eng %spa porque mandas al muchacho. C jawi k'owi la powi. %mor jawi k'owi la powi. %eng %spa donde esta tu sombrero. Ca le' ale'. = le' ale'. %mor le' are'. %eng %spa eso. Rat chawila lapowi, ma ka'an ta le. %mor ch-0-aw/il-a le: a-powi, ma k-0-a/b'an ta le. %eng %spa mira tu sombrero, no hagas el. Rat qakinaq ketzalob'ik, ah muda. %mor qa-kinaq k-0/etzalob'-ik, ah muda. %eng %spa frijol, se descompone, muda. Ran ele pelipe chak'amik. %mor ele pelipe chak'amik. %eng %spa Felipe, llevalo. C ka'an taj la powi. %mor ka'an taj la powi. %eng %spa no lo haga, su sombrero. Ran ay naj chiije. %mor ay naj chiije. %eng %spa el corderito. Ak'al q'olaj monton cha. %mor q'olaj monton cha. %eng %spa un monton dice. Ran jeqa tzukuj inaj taq qetz'ab'al. %mor jeqa tzukuj inaj taq qetz'ab'al. %eng %spa vamos a buscar unos juguetes. Ran wene k'oolik. %mor wene k'oolik. %eng %spa talves hay. C jelale. %mor jelale. %eng %spa por alli. P tasaj jewa maji we xatriqik. %mor tasaj jewa maji we xatriqik. %eng %spa venga aca peor si te caes. C saj jewa'. %mor saj jewa'. %eng %spa venga aca. P Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. C Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. P yamero kak'isik saj jewa le. %mor yamero kak'isik saj jewa le. %eng %spa yamero se termina venga. *C9-67 P a Carlos. %mor a Carlos. %eng %spa Carlos. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P lata k'ut yamero kak'isik. %mor lata k'ut yamero kak'isik. %eng %spa venga a oir yamero, se termina. P sa'aj. %mor sa'aj. %eng %spa venga. Ca awi le'? = jawi le'. %mor jawi le'. %eng %spa donde esta. P chattzijonoq te. %mor ch-at/tzijo-n-oq te. %eng DEP-2A/talk-ABS-TIV EMPH. %spa habla. C yamero xk'isik. %mor yamero xk'isik. %eng %spa yamero se termina. P yamero kak'isike chakojo k'ula powi. %mor yamero kak'isike chakojo k'ula powi. %eng %spa yamero se termina usa tu sombrero. C ah utz. %mor ah utz. %eng %spa si, esta bien. P a utz. %mor a utz. %eng %spa si esta bien. Ca utz. = utz. %mor utz. %eng %spa bien. P jah? %mor jah? %eng %spa que. Ca utz. = utz. %mor utz. %eng %spa bien. Ran xaq xe chiwi le jun riri k'olik. %mor xaq xe chiwi le jun riri k'olik. %eng %spa solo eso hay aqui. P jah? %mor jah? %eng %spa que. Ran xewi chi le jun riri k'oolik. %mor xewi chi le jun riri k'oolik. %eng %spa solo eso hay. C nk'ole xpar partes. %mor nk'ole xpar partes. %eng %spa hay partes. Ran tzaqik. %mor tzaqik. %eng %spa se cayo. C xtzaq2ik jawi'? %mor xtzaq2ik jawi'? %eng %spa se cayo, donde. P jawi xaya wi a Carlos. %mor jawi xaya wi a Carlos. %eng %spa donde lo distes Carlos. Ran xelaq'ax b'ik. %mor xelaq'ax b'ik. %eng %spa lo robaron. P Carlos jawi xeyawi lu wache jin riri cha. %mor Carlos jawi xeyawi lu wache jin riri cha. %eng %spa Carlos donde pusistes esto dice. Ca axutin taj. = ma kasutin taj. %mor *ma *k-0/suti-n ta-j. %eng NEG INCOMP-3A/turn-ABS NEG-T. %spa no da vueltas. P jah. %mor jah. %eng %spa que. C xutinik. %mor xutinik. %eng %spa da vueltas. P nkawilo le. %mor nkawilo le. %eng %spa lo ves. *C9-68 Ca tun ta 'a le'. = ma kasutin ta ya le. %mor *ma *k-0/suti-n ta ya le. %eng NEG INCOMP-3A/turn-ABS NEG still that. %spa no da vueltas. C pero Carlos, le partes. %mor pero Carlos, le partes. %eng %spa pero Carlos, los partes. P Carlos cha. %mor Carlos cha. %eng %spa Carlos dice. Ran k'o inaj taq utz'i, inaj taq ukej cha. %mor k'o inaj taq utz'i, inaj taq ukej cha. %eng %spa tienes unos perritos, unos caballitos dice. Ran tzaqataj rumal. %mor tzaqataj rumal. %eng %spa lo boto. P jawi x'e a, jawi x'ewi le juntaq. %mor jawi x'e a, jawi x'ewi le juntaq. %eng %spa donde se fue los. P juntaq cuenta le kukoje warali'. %mor juntaq cuenta le kukoje warali'. %eng %spa esas cosas, lo que usa aqui. P a Carlos. %mor a Carlos. %eng %spa Carlos. Ca a'an taj dih. = ma ka'an taj, dih. %mor *ma *k-0-a/b'an ta-j, dih. %eng %spa no lo hagas muchacha. Ran le axtupe, kawilo? %mor le axtupe, kawilo? %eng %spa Cristobal, lo ves? Ca le, le'. = le, le'. %mor le, le'. %eng %spa ese. Ran jas kuwach ku le riri? %mor jas kuwach ku le riri? %eng %spa que es eso? P m, jas kuwach e kawilo le'? %mor m, jas kuwach e kawilo le'? %eng %spa m, que es lo que ves. Ran kinch'ob' ta in. %mor kinch'ob' ta in. %eng %spa yo no lo se. Ca tin, an taj. = di, ma ka'an taj. %mor di, *ma *k-0-*a/b'an ta-j. %eng %spa muchacho, no lo hagas. Ca e chi, junu. = k'oo chi jun le nu. %mor /*k'o: chi jun *le: nu. %eng %spa hay otro. C kach'ob' k'ut. %mor kach'ob' k'ut. %eng %spa lo sabes pues. Ca laj jun nu, dih. = alaj jun nu, di. %mor alaj jun nu, di. %eng %spa mi. Ran taro'y. %mor taro'y. %eng %spa gallo. P n. %mor n. %eng %spa m. Ran taro'y. %mor taro'y. %eng %spa gallo. C juntaq taroy, ah je'. %mor juntaq taroy, ah je'. %eng %spa unos gallos, ah si. Ca le wixk'aq. = le wixk'aq. %mor le w-ixk'aq. %eng %spa mi u¤a. P k'an a Carlos. %mor k'an a Carlos. %eng %spa esta enojado Carlos. Ca m. = m. %mor m. %eng %spa m. P are xak'ama nan. %mor are xak'ama nan. %eng %spa eso fue a traer mama. *C9-69 Ran are xuk'ama al Milia chi'. %mor are xuk'ama al Milia chi'. %eng %spa fue a traer Emilia dice. Ran al Milia choqa chare a Carlos. %mor al Milia choqa chare a Carlos. %eng %spa Emilia digale Carlos. Ran la Pedra. %mor la Pedra. %eng %spa Pedro. C a Carlos, k'o le jun nuqab'. %mor a Carlos, k'o le jun nuqab'. %eng %spa Carlos, tengo mi mano. Ca wi leh. = jawi le'. %mor jawi le'. %eng %spa donde esta. C k'oolik. %mor k'oolik. %eng %spa hay. Ca k'oo jun nu kalamela. = k'oo jun nukaramel. %mor /k'o: jun nu-karamel. %eng %spa caramelo. N ah, tzij k'ute, chalch'awoq cha. %mor ah, tzij k'u-t e, ch-at/ch'aw-oq /cha'. %eng %spa de veras, habla dice. Ran cha kaya chi jun. %mor cha k-0-a/ya' chi jun. %eng %spa da otro. C a chaya le jun, chaya le jun chare'. %mor a chaya le jun, chaya le jun chare'. %eng %spa da el otro, dale el uno. Ran chaya chare lal Te'l cha. %mor chaya chare lal Te'l cha. %eng %spa dale a Candelaria dice. C chaya chare, chaya chare al Tel. %mor chaya chare, chaya chare al Tel. %eng %spa daselo, daselo a Candelaria. P chaya chare. %mor chaya chare. %eng %spa daselo. C chaya chare, k'oole jun awe at. %mor chaya chare, k'oole jun awe at. %eng %spa daselo, tiene el suyo. Ran utza keb' awe chatija. %mor utza keb' awe chatija. %eng %spa mejor come 2. P n katsipan ta b'a a Carlos? %mor n k-at/sipa-n ta b'a a Carlos? %eng NEG INCOMP-2A/give-ABS NEG EMPH FAM carlos? %spa Carlos ud. no regala Carlos? C Carlos. %mor Carlos. %eng %spa Carlos. Ca max. = mas. %mor mas. %eng %spa mas. C ah, maltiox, chaya, e jun, awe. %mor ah, maltiox, chaya, e jun, awe. %eng %spa gracias, da el uno. P saj kut, chata kul la tzij e, ya xk'isik. %mor /saj ku-t, ch-0-a/ta ku le: a-tzij e, ya x-0/k'is-ik. %eng %spa venga pues, oiga tus palabras. C a Carlos. %mor a Carlos. %eng %spa Carlos. N jassach. %mor jassach. %eng %spa que es. Ca a k'i al Te'l, taqe un calamel. = a k'i lal tel, xutooqij nu. %mor a k'i *le: al tel, *x-0-*u/toqi-j nu-kalamel. %eng %spa Candelaria me quito mi caramelo. Ran ma kaqatoqij taj. %mor ma k-0-qa/toqi-j ta-j. %eng %spa no lo quitamos. P saj kut, ya xk'isik ta latzij e. %mor /saj ku-t, ya x-0/k'is-ik ta le: a-tzij e. %eng %spa venga pues, se termino, venga a oir tus palabras. N a cha. %mor a cha. %eng %spa muchacho. *C9-70 Ran tiox. %mor tiox. %eng %spa gracias. C n k'o ta ku'ano. %mor n /k'o: ta k-0-u/b'an-o. %eng %spa por nada. *xk'is le cinta C-9.